του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Ένας από τους πιο διάσημους στην χώρα του αυτή την εποχή Αμερικανός οικονομολόγους περιγράφει τί αλλάζει στον καπιταλισμό, πώς και γιατί
Η αίθουσα είναι κατάμεστη. Οι συζητήσεις ζωηρότατες και προοιωνίζουν μία εκδήλωση που μάλλον δεν θα είναι ιδιαίτερα ήρεμη.
Βρισκόμαστε στην αίθουσα της οργανώσεως IDEAS (Ιδέες) στην Νέα Υόρκη, μέσω Διαδικτύου, για να παρακολουθήσουμε αυτά που θα υποστηρίξει ένας από τους διασημότερους στην χώρα του οικονομολόγος, ο καθηγητής Robert Gordon, που ούτε λίγο ούτε πολύ λέει ότι η ανάπτυξη που γνώρισε η Αμερική τα 170 τελευταία χρόνια ανήκει για καλά στο παρελθόν. Ίσως δε, η ανάπτυξη αυτή να οφείλεται σε μία σύγκλιση ευνοϊκών περιστάσεων οι οποίες δεν θα υπάρξουν ξανά, επισημαίνει. Οι τεράστιες πρόοδοι που γνωρίσαμε τα 260 τελευταία χρόνια, τονίζει αρχίζοντας την ομιλία του ο καθηγητής Ρόμπερτ Γκόρντον, είναι πολύ πιθανόν να ήταν ένα μοναδικό φαινόμενο στην ανθρώπινη ιστορία που δύσκολα θα επαναληφθεί. Γιατί, όμως;
«Οι δύο πρώτες βιομηχανικές επαναστάσεις, δηλαδή αυτές του ατμού, των σιδηροδρόμων, του ηλεκτρισμού, της εσωτερικής καύσεως, του πετρελαίου, της χημικής βιομηχανίας, της επικοινωνίας και της ψυχαγωγίας, ήταν εξαιρετικά δυναμικές, κάλυπταν μαζικές ανάγκες και για 125 χρόνια πέτυχαν ρυθμούς ανόδου της παραγωγικότητας που ποτέ άλλοτε δεν είχαν καταγραφεί στην ανθρώπινη ιστορία. ‘Όμως, οι δύο νέες { τρίτη και τέταρτη }βιομηχανικές επαναστάσεις, που είναι αυτές της πληροφορικής, του Διαδικτύου , της κινητής τηλεφωνίας, της ψηφιακής διασύνδεσης και της Τεχνητής Νοημοσύνης{ΤΝ} συμβάλλουν μεν στην άνοδο της παραγωγικότητας όχι όμως με τους ίδιους ρυθμούς της περιόδου 1900-1980.
»Στην δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, και κυρίως από το 1900 έως το 1960, στις ΗΠΑ και αλλού στον δυτικό κόσμο, καλύφθηκαν ανάγκες που υποβοήθησαν την παραγωγή αγαθών που στην ουσία δημιούργησαν τον χρυσό αιώνα της παραγωγικότητας. Υδραυλικές κατασκευές, ραδιόφωνα, αυτοκίνητα, αεροπλάνα, εσωτερικές τουαλέτες, κινηματογράφος, ήταν καινοτομίες με απίστευτη οικονομική δυναμική, η οποία, στο μέτρο που η αγορά έφθανε σε κορεσμό, άρχισε να ξεφτίζει. Η τάση αυτή είναι σήμερα ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Οι σύγχρονες τεχνολογίες δεν ανεβάζουν την παραγωγικότητα με αυτούς τους ρυθμούς, από την άλλη δε πλευρά καταργούν θέσεις εργασίας. Τονίζω ιδιαίτερα ότι οι θεμελιώδεις ανάγκες του ανθρώπου ικανοποιήθηκαν από τις εφευρέσεις του παρελθόντος. Συνεπώς, γνώμη μου είναι ότι δεν υπάρχει πλέον χώρος για άλλες εφευρέσεις με τόσο ριζοσπαστικά αποτελέσματα. Μπαίνουμε έτσι σε μία εποχή “ήπιας στασιμότητας”, στο πλαίσιο της οποίας η δημογραφική γήρανση και η άνοδος των ανισοτήτων θα επιδεινώνουν την κατάσταση», είπε ο Αμερικανός οικονομολόγος.
Στο σημείο αυτό, με αναφορά στο πολύκροτο βιβλίο του, θέσαμε στον καθηγητή Ρόμπερτ Γκόρντον κάποιες ερωτήσεις:
ΕΡΩΤΗΣΗ: Κύριε καθηγητά, στο βιβλίο σας «Άνοδος και Πτώση της Αμερικανικής Μεγέθυνσης» προβάλλετε έντονο σκεπτικισμό για την αποκαλούμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και την τεχνητή νοημοσύνη που στηρίζει. Πού εδράζεται αυτή σας η λελογισμένη απαισιοδοξία απέναντι στην “τεχνό-αισιοδοξία”;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Δεν αρνούμαι ότι η τεχνητή νοημοσύνη, τα ρομπότ και η ψηφιακή ανατροπή αποτελούν φαινόμενα που συνεπάγονται ριζικές αλλαγές. Η τεχνητή νοημοσύνη κάνει μεγάλα βήματα και το Διαδίκτυο αντικαθιστά ουκ ολίγες παραδοσιακές δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα τα ταξιδιωτικά γραφεία. Έτσι, κάποια επαγγέλματα σταδιακά εξαφανίζονται, πλην όμως τα αντίστοιχα νέα μπαίνουν με αργό ρυθμό στην οικονομική δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, η μεταβατική περίοδος από την μία εποχή στην άλλη είναι αργή. Η παραγωγικότητα λοιπόν ελάχιστα επηρεάζεται. Στις ΗΠΑ ανεβαίνει 12% τον χρόνο, ποσοστό χαμηλό, το οποίο είναι πιθανό να μειωθεί. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην Αμερική, μεταξύ 1965 και 1995, οι γυναίκες μπήκαν για καλά στην αγορά εργασίας, γεγονός που επέτρεψε οι δεδουλευμένες ώρες εργασίας να ξεπεράσουν αισθητά την φυσική αύξηση του πληθυσμού. Αυτό επέτρεψε την πρόοδο του μέσου βιοτικού επιπέδου, πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα. Η γενιά «baby boom» συνταξιοδοτείται και οι κατά κεφαλήν ώρες εργασίας μειώνονται. Βρισκόμαστε έτσι σε μία νέα φάση, την οποία στο βιβλίο μου αποκαλώ «κοσμική στασιμότητα» (secular stagnation). Πρόκειται για μία κατάσταση όπου η κατά κεφαλήν παραγωγή προοδεύει αργά εξ αιτίας της κάμψεως του ενεργού πληθυσμού και της ανόδου των ανισοτήτων.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πού αποδίδετε αυτές τις ανισότητες, για τις οποίες ευρύτατα γίνεται λόγος; Ποιες είναι οι βαθύτερες αιτίες που τις προκαλούν;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Το όλο θέμα κάθε άλλο παρά απλό είναι. Όσο δε υπεραπλουστεύεται, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η κατανόησή του. Υπάρχουν μεγάλες διαφορές αλλά και διαφορετικές αιτίες στις κλίμακες ανώτατων και κατώτατων εισοδημάτων. Για παράδειγμα, η ψηφιακή εποχή μας ευνοεί σε υπερθετικό βαθμό τις οικονομίες της ψυχαγωγίας και της επικοινωνίας, οι οποίες, με την σειρά τους, ενισχύουν τον βεντετισμό. Λόγου χάρη, ένας μέσος ποδοσφαιριστής κερδίζει σήμερα 20 φορές περισσότερα από τον αντίστοιχο της δεκαετίας του 1980. Παρατηρείται έτσι μία συσσώρευση αντιπαραγωγικού κεφαλαίου, η οποία τροφοδοτεί με την σειρά της αντιπαραγωγικές προσόδους, που από μόνες τους είναι πηγή ανισοτήτων. Θα πρέπει επίσης να προσθέσω ότι η ταχύτητα των εξελίξεων στην ψηφιακή οικονομία, η οποία στηρίζεται σε μεγάλη ποικιλία άυλων στοιχείων που παράγουν πλούτο, είναι τέτοια που δεν μπορούν όλοι να παρακολουθούν τις μεταβολές και τις συνεπαγωγές τους. Έτσι, η διαδικασία διάχυσης των γνώσεων και των δεξιοτήτων –που είναι ο κεντρικός μηχανισμός ο οποίος επιτρέπει ταυτόχρονα την γενική αύξηση της παραγωγικότητας και τον περιορισμό των ανισοτήτων– δεν γίνεται κατά τρόπον επωφελή για όλους και το αποτέλεσμα είναι νέες ανισότητες.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς αντιμετωπίζονται λοιπόν οι καταστάσεις αυτές, που σήμερα δείχνουν ανυποχώρητες;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Οι κυβερνήσεις δεν θα πρέπει να λένε πόσα πρέπει να κερδίζει ο κόσμος. Χρειάζεται να φορολογούν πολύ περισσότερο αυτούς που κερδίζουν πολλά εκατομμύρια με αέρα κοπανιστό. Τα επιπλέον έσοδα από αυτού του είδους την φορολογία θα πρέπει να κατευθύνονται προς την εκπαίδευση, γιατί όπως είπα εκεί υπάρχει πρόβλημα. Από την άλλη πλευρά, οι κυβερνήσεις των αναπτυγμένων χωρών θα πρέπει να κάτσουν κάτω και να μελετήσουν σε βάθος το Μεταναστευτικό –το οποίο υπάρχουν τρόποι ώστε, από πηγή προβλημάτων, να γίνει εργαλείο μεγέθυνσης και ανάπτυξης μιας οικονομίας. Είμαστε σε μία νέα εποχή, με νέα προβλήματα, που σίγουρα δεν αντιμετωπίζονται –ούτε, βεβαίως, λύνονται – με παλαιές προσεγγίσεις και με περασμένα εργαλεία. Ούτε βέβαια και με εμπορικούς η άλλου τύπου πολέμους, που επιδεινώνουν υπάρχουσες καταστάσεις.
Και ο νοών νοείτω, προσθέτουμε εμείς…