Ολες οι κοινωνίες, και οι μεσαιωνικές, είχαν αρχές και αξίες στο όνομα των οποίων λειτουργούσαν οικονομικότερα. Η αστική κοινωνία, χάρη και στη Γαλλική Επανάσταση, τις διεύρυνε και συγκρότησε ένα πλέγμα χάρη στο οποίο σήμερα συνυπάρχουμε και ζούμε. Από τη διάκριση των εξουσιών και τα ανθρώπινα δικαιώματα έως την απαγόρευση της αυτοδικίας και την αξιοκρατία.
Δεν χρειάζεται να γνωρίζουμε την αγγλική συνταγματική ιστορία ούτε να έχουμε διαβάσει Μοντεσκιέ για να καταλάβουμε ότι η διάκριση των εξουσιών σε πολλές χώρες, αν όχι όλες, καταστρατηγείται από τους έχοντες εξουσία, εκτελεστική, οικονομική ή κάτι άλλο.
Οσο θωρακισμένοι κι αν είναι οι δικαστές αδυνατούν να μείνουν παντελώς ανεξάρτητοι, ιδιαίτερα μάλιστα όταν δεν υπάρχει σχετική παράδοση και ανάλογες προϋποθέσεις. Δεν χρειάζεται να έχουμε μελετήσει Μπουρντιέ για να κατανοήσουμε ότι η αξιοκρατία συμπλέκεται συχνά με την κληρονομιά, τη νομιμοποιεί και συνήθως την αναπαράγει.
Ούτε ακόμη να έχουμε εντρυφήσει στη Σχολή της Φρανκφούρτης για να δούμε πώς διαμορφώνονται προτιμήσεις και επιλογές σε διάφορα πράγματα. Ούτε, βέβαια, ακόμη Μαρξ για να διαπιστώσουμε πώς οι οικονομικές ανισότητες διευρύνονται, λίγοι καρπώνονται τεράστιο μέρος του πλούτου και δύνανται να υπαγορεύουν στις «τρεις εξουσίες» τα δικά τους θέλω.
Tα παραπάνω δεν μπορούν ουδόλως να διαγράψουν τις μνημονευθείσες αρχές και αξίες. Καμία κοινωνία, καμία κυβέρνηση δεν έχει μέλλον αν στη βάση κάποιου υποτιθέμενου ρεαλισμού παραμερίσει αρχές και αξίες και μεριμνήσει να προσεταιριστεί τους ισχυρούς, τους ολιγάρχες στην περίπτωσή μας, για να διατηρηθεί στην εξουσία.
Καμία χώρα δεν έχει ακόμη μέλλον αν επιτρέψει σε αυτόκλητους «σωτήρες», όπως κι αν αυτοπροσδιορίζονται, να ενεργήσουν ως τιμωροί όσων θεωρούν υπαίτιους για κάθε κακό. Ο θυμός και η οργή δεν νομιμοποιούν την αυτοδικία και τους αυτόκλητους μασκοφόρους εκδικητές. Μπορούν, αντίθετα, κάλλιστα να οδηγήσουν σε καθεστώτα ανελεύθερα με λογής στρατόπεδα και χώρους βασανιστηρίων.
Αξίες και αρχές, προφανώς, δεν διασφαλίζουν άτομα και ομάδες από ανισότητες και αδικίες. Η λειτουργία τους είναι διττή. Να συγκροτήσουν ένα ασφαλές πλαίσιο λειτουργίας που θα προστατεύει από την αυθαιρεσία, κρατική και ατομική.
Και να παράσχουν στους πιο αδύναμους μια ομπρέλα που περιλαμβάνει, πέρα από την ατομική ασφάλεια, τη δυνατότητα έκφρασης και διασφάλισης των αναγκαίων όρων επιβίωσης και διεκδίκησης των βασικότερων κοινωνικών αγαθών.
Tο περιεχόμενο, συνεπώς, των αξιών δεν είναι εκ προοιμίου δοσμένο. Ιδιαίτερη σημασία έχει η μάχη των ιδεών, η μάχη για το νόημα των λέξεων. Οποιος θέλει να λέγεται προοδευτικός και να βαραίνει στον δημόσιο χώρο, άτομο, συλλογικότητα, πολιτικό κόμμα, υποχρεούται να δώσει τη μάχη στο πεδίο αυτό αν θέλει ο λόγος του να πιάσει τόπο, να μην το πάρει ο αέρας με το πρώτο φύσημα.
Είναι λάθος να λέμε ότι έχουμε διαφορετική αντίληψη για μια λέξη, την οποιαδήποτε, όπως ας πούμε την αξιοκρατία - ένα από τα ριζοσπαστικά φαντασιακά του ανερχόμενου αστισμού. Διαφορετική αντίληψη σημαίνει ότι όλες οι ιδέες έχουν την ίδια αξία, κάτι που δεν στέκει. Με σεβασμό στον άλλο και το διαφορετικό, οφείλουμε να καταδείξουμε ότι μια ιδέα είναι καλύτερη από μια άλλη, γιατί είναι δικαιότερη και συμβάλλει στο καλό των πολλών.
Για να μείνω στην αξιοκρατία. Αξιοκρατία δεν σημαίνει ότι είναι αυτονόητα καλύτερος όποιος έχει καλύτερο βιογραφικό. Δεν είναι καλύτερος αν είναι κληρονόμος, αν έχει μπάρμπα ή αν κατείχε χάρη στο κόμμα τη μια δημόσια θέση μετά την άλλη. Πολύ καλύτερος είναι εκείνος που χωρίς πλάτες και φανφάρες ακολουθεί μια διαδρομή που προάγει τον ίδιο και τους γύρω του.
Αυτό σημαίνει ότι πέρα από το περιεχόμενο μιας αξίας μετρά εξίσου και η κοινωνική της αξιολόγηση. Με άλλα λόγια το ειδικό βάρος που ως κοινωνία δίνουμε σ’ αυτές. Είναι άλλο πράγμα να αξιοδοτούμε πρακτικές όπως η «μαγκιά» και η «καπατσοσύνη» που νομιμοποιούν κάποιους να είναι παντός καιρού, βρέξει-χιονίσει στον αφρό. Και άλλο πρακτικές όπως η κοινωνική προσφορά, η συνέπεια και ο μόχθος του ανθρώπου της δουλειάς, του εκπαιδευτικού στο χωριό και στην πόλη, του νοσοκόμου που τρέχει να σώσει ζωές.
Με την έννοια αυτή έχουμε πολλή δουλειά να κάνουμε ως κοινωνία ώστε έννοιες και αξίες όπως ο εθελοντισμός, η αλληλεγγύη, η κοινωνική προσφορά, η εντιμότητα και η συνέπεια να μπουν στην καθημερινότητά μας, να αποκτήσουν το βάρος που τους πρέπει. Ποιος θα είχε αντίρρηση αν αυτά λαμβάνονται υπόψη στην εισαγωγή στα ΑΕΙ, στις δημόσιες υπηρεσίες, στην επιλογή των στελεχών;
