Το σύνορο είναι μια φαινομενικά απλή έννοια· μια γραμμή η οποία χωρίζει επιφάνειες με διακριτά χρώματα στον χάρτη. Η πραγματικότητα είναι, βέβαια, πολύ διαφορετική. Στα σύνορα εστιάζονται όλα σχεδόν τα γεωπολιτικά διακυβεύματα. Επί των ημερών μας, η προσφυγική κρίση αναδεικνύει τη σημασία του ελληνο-τουρκικού θαλασσίου συνόρου.
Αντίθετα με τη διαδεδομένη αντίληψη, τα σύνορα δεν αναστέλλουν τη ροή ανθρώπων, εμπορευμάτων, κεφαλαίων και ιδεών· την ελέγχουν. Λόγω της ποικιλίας και της συνθετότητας των καταστάσεων τις οποίες καλούνται να ρυθμίσουν, λαμβάνουν πολλές και διαφορετικές μορφές. Γραμμή ή ζώνη, στατικό ή κινούμενο, το σύνορο άλλοτε επιβάλλεται από μια εξουσία, άλλοτε προκύπτει από συμφωνία ανάμεσα σε δύο δυνάμεις, άλλοτε εκφράζει περισσότερο δυναμικές καταστάσεις.
Η αμερικανική ταυτότητα επηρεάστηκε έντονα από την εμπειρία αυτή. Το frontier, το αμερικανικό σύνορο, δεν ήταν ούτε γραμμικό ούτε στατικό : επρόκειτο για μια ζώνη εποικισμού η οποία κινήθηκε από την Ανατολή προς τη Δύση, ώσπου έφτασε στον Ειρηνικό Ωκεανό. Ώς το τέλος του 19ου αιώνα, το frontier διαχώριζε, επομένως, την οργανωμένη ζώνη των Ηνωμένων Πολιτειών από την « Άγρια Δύση ». Το σύνορο-ζώνη είχε στοιχεία και από τις δύο καταστάσεις. Ο χαρακτηριστικός τύπος του Αμερικανού πιοννιέρου γεννήθηκε σε αυτά τα ημι-άγρια εδάφη.
Η μεταψυχροπολεμική Ευρώπη διαμόρφωσε ένα παρόμοιο σύνορο. Η αποσύνθεση του κομμουνιστικού στρατοπέδου άφησε ένα κενό εξουσίας, επιτρέποντας στους Δυτικοευρωπαίους να υπερκεράσουν το παλαιό στατικό γραμμικό σύνορο του Σιδηρού Παραπετάσματος. Έφτιαξαν ένα σύνορο-ζώνη, το οποίο κινήθηκε εκ Δυσμών προς Ανατολάς. Οι διαδικασίες ένταξης των μετακομμουνιστικών χωρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ΝΑΤΟ και οι πολιτικές γειτονίας απετέλεσαν το ευρωπαϊκό ισοδύναμο της αμερικανικής πορείας προς την Δύση. Ανάλογες προσπάθειες για ένα σύνορο-ζώνη πραγματοποίησε η Ευρώπη και προς τον Νότο, επί παραδείγματι μέσα από την ευρω-μεσογειακή διαδικασία.
Εδώ και μερικά χρόνια, όμως, το ευρωπαϊκό frontier αναχαιτίστηκε. Η επιστροφή της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή γεωπολιτική σκηνή τείνει να επανα-επιβάλει ένα γραμμικό σύνορο, η οριστικοποίηση του οποίου θα απαιτήσει χρόνο. Στον νότο, η ευρωπαϊκή επέκταση συναντά άλλου τύπου δυσκολίες. Η συσσώρευση των αμερικανικών και ευρωπαϊκών αποτυχιών να επιβάλουν τις αξίες τους στη Βόρειο Αφρική και στη Μέση Ανατολή έχει οδηγήσει σε εκρηκτικές εξελίξεις, πολλές από τις οποίες απειλούν τις ίδιες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η Δύση διστάζει πλέον έντονα να παρέμβει στις περιοχές αυτές. Προέχει η προστασία του ευρωπαϊκού χώρου. Δεν υφίσταται, όμως, οργανωμένη δύναμη, φίλια ή αντίπαλος, όπως στην Ανατολική Ευρώπη, για την από κοινού διαμόρφωση ενός γραμμικού συνόρου. Επιβάλλεται, λοιπόν, η αναβίωση μιας άλλης λύσης : μια μεταβατική ζώνη η οποία θα παρεμβληθεί μεταξύ Ευρώπης και Ανατολής. Οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί έτσι ρύθμιζαν την επαφή τους με τους «βαρβάρους». Στις περιοχές αυτές, στα «άκρα», εκτός από την ανάμειξη των πληθυσμών, συνυπήρχαν οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί κανόνες από τις δύο ζώνες. Ο Διγενής Ακρίτας, με την διπλή καταγωγή, βυζαντινή και αραβική, συμβολίζει την ενδιάμεση και διαμεσολαβητική κατάσταση των ακριτικών περιοχών- τα αποκαλούμενα marches στη Δύση.
Ποιες χώρες ενδέχεται να συνεισφέρουν εδάφη ή και να συμπεριληφθούν ολόκληρες για την συγκρότηση του νοτιο-ανατολικού συνόρου-ζώνης της Ευρώπης ; Η κατάσταση παραμένει ακόμη ρευστή. Η εδαφική τάξη η οποία, με βάση την συμφωνία Sykes-Picot, εγκαθιδρύθηκε μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανήκει ήδη στο παρελθόν. Θα κλονιστεί και η εδαφική τάξη, όπως προέκυψε από την Συνθήκη της Λωζάννης ; Το κουρδικό ζήτημα αποτελεί τον σύνδεσμο ανάμεσα στις δύο μεγάλες γεωπολιτικές ρυθμίσεις στις αρχές του εικοστού αιώνα.
Η απειλή να ενταχθεί η Ελλάδα στην υπό διαμόρφωση ζώνη-σύνορο της Ευρώπης είναι προφανής, ιδιαίτερα αν η αστάθεια θίξει και την Τουρκία. Μια τέτοια εξέλιξη θα έχει καταλυτικές συνέπειες τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και ως προς τη θέση της στην Ευρώπη. Έναντι της πίεσης την οποία θα ασκήσει η διείσδυση πληθυσμών, βίας, τρομοκρατίας και οργανωμένου εγκλήματος, οι εν Ελλάδι ιθύνοντες θα διεκδικήσουν οικονομική υποστήριξη και ανοχή ως προς την τήρηση των ευρωπαϊκών κανόνων. Θα ανασταλούν οι προσπάθειες για την υπέρβαση της προσοδοθηρίας, για την παραγωγικότητα και την εξωστρέφεια, για την διαφάνεια, για την δημοκρατικότητα, για την προστασία των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και για το περιβάλλον. Η Ελλάδα θα κινδυνεύσει να επιστρέψει στη βαλκανική μοίρα από την οποία την απέσπασε η Μεταπολίτευση.
Οι σκοτεινές αυτές προοπτικές επιβάλλουν την κινητοποίηση της γεωπολιτικής φαντασίας και την επιστράτευση όλων των ελληνικών εφεδρειών, ελλαδικών και εξω-ελλαδικών. Αλλοιώς, εν αναμονή μιας νέας αναστροφής των ιστορικών ρευμάτων, ο πολιτισμός μας θα πρέπει να αναζητήσει και πάλι καταφύγιο στα ξύλινα τείχη.
* Καθηγητης Γεωπολιτικης στη Σορβοννη των Παρισιων
