Ο Charles Darwin απολαμβάνει μια σχεδόν θεϊκή θέση μεταξύ των επιστημόνων, για τη θεωρία του περί εξέλιξης των ειδών. Όμως οι ιδέες του ότι τα ζώα έχουν συνείδηση με τον ίδιο τρόπο που έχουν οι άνθρωποι, έχουν απορριφθεί εδώ και καιρό – μέχρι τώρα. «Δεν υπάρχει καμία θεμελιώδης διαφορά μεταξύ του ανθρώπου και των ζώων στην ικανότητά τους να αισθάνονται ευχαρίστηση και πόνο, ευτυχία και δυστυχία», έγραψε ο Darwin.
Όμως η πρότασή του ότι τα ζώα σκέφτονται και αισθάνονται θεωρήθηκε ως επιστημονική αίρεση μεταξύ πολλών, αν όχι των περισσότερων ειδικών στη συμπεριφορά των ζώων.
Η απόδοση συνείδησης στα ζώα, με βάση τις αντιδράσεις τους θεωρήθηκε ως βασικό αμάρτημα. Το επιχείρημα ήταν ότι η προβολή ανθρώπινων χαρακτηριστικών, συναισθημάτων και συμπεριφορών στα ζώα δεν είχε επιστημονική βάση και δεν υπήρχε τρόπος να διερευνηθεί τι συμβαίνει στο μυαλό των ζώων. Εάν προκύψουν νέα στοιχεία για την ικανότητα των ζώων να αισθάνονται και να επεξεργάζονται ό,τι συμβαίνει γύρω τους, θα μπορούσε αυτό να σημαίνει ότι στην πραγματικότητα έχουν συνειδηση;
Τώρα γνωρίζουμε ότι οι μέλισσες μπορούν να μετρούν, να αναγνωρίζουν ανθρώπινα πρόσωπα και να μάθουν πώς να χρησιμοποιούν εργαλεία. Ο καθηγητής Lars Chittka του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου έχει εργαστεί σε πολλές από τις σημαντικότερες μελέτες για τη νοημοσύνη των μελισσών. «Αν οι μέλισσες είναι τόσο έξυπνες, ίσως μπορούν να σκεφτούν και να αισθανθούν κάτι, που είναι τα δομικά στοιχεία της συνείδησης», λέει.
Τα πειράματα του καθηγητή Chittka έδειξαν ότι οι μέλισσες άλλαζαν τη συμπεριφορά τους μετά από ένα τραυματικό περιστατικό και έδειχναν ότι μπορούσαν να παίξουν, κυλώντας μικρές ξύλινες μπάλες, που, όπως λέει, έμοιαζαν να απολαμβάνουν ως δραστηριότητα.
Αυτά τα αποτελέσματα έπεισαν τον καθηγητή Chittka, έναν από τους πιο σημαντικούς και σεβαστούς επιστήμονες στην έρευνα σε ζώα, να κάνει αυτή την ισχυρή, αυστηρή και αμφιλεγόμενη δήλωση: «Δεδομένων όλων των στοιχείων που υπάρχουν στο τραπέζι, είναι πολύ πιθανό οι μέλισσες να έχουν συνειδηση».
Δεν είναι μόνο οι μέλισσες. Πολλοί λένε ότι, με την εμφάνιση νέων στοιχείων που σηματοδοτούν μια «ριζική αλλαγή», είναι τώρα καιρός να ξανασκεφτούμε την επιστήμη της συνείδησης των ζώων. Ανάμεσα τους ο καθηγητής Jonathan Birch του London School of Economics. «Έχουμε ερευνητές από διαφορετικούς τομείς που αρχίζουν να τολμούν να κάνουν ερωτήσεις σχετικά με τη συνείδηση των ζώων και να σκέφτονται ρητά πώς η έρευνά τους μπορεί να είναι σχετική με αυτές τις ερωτήσεις», λέει ο καθηγητής Birch.
Όποιος αναζητά μια μαγική στιγμή «Εύρηκα!» θα απογοητευτεί. Αντίθετα, μια σταθερή αύξηση των στοιχείων για μια επανεξέταση έχει οδηγήσει σε ψιθύρους μεταξύ των ερευνητών που συμμετείχαν. Τώρα, πολλοί θέλουν μια αλλαγή στην επιστημονική σκέψη σε αυτό το πεδίο.
Αυτό που ανακαλύφθηκε μπορεί να μην αποτελεί οριστική απόδειξη της συνείδησης των ζώων αλλά συνολικά, αρκεί να υποδηλώσει ότι υπάρχει «μια ρεαλιστική πιθανότητα» ότι τα ζώα είναι ικανά να έχουν συνείδηση, σύμφωνα με τον καθηγητή Birch.
Αυτό δεν ισχύει μόνο για τα γνωστά ως ανώτερα ζώα όπως οι πίθηκοι και τα δελφίνια που έχουν φτάσει σε πιο προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης από άλλα ζώα. Ισχύει επίσης για πιο απλά πλάσματα, όπως τα φίδια, τα χταπόδια, τα καβούρια, τις μέλισσες και πιθανώς ακόμη και τις μύγες των φρούτων, σύμφωνα με την ομάδα, που ζητά χρηματοδότηση για περισσότερη έρευνα προκειμένου να προσδιορίσει αν τα ζώα έχουν αισθήσεις και αν ναι, σε ποιο βαθμό.
Όμως αν αναρωτιέστε τι εννοούμε με τον όρο συνείδηση, δεν είστε μόνοι. Είναι κάτι στο οποίο οι επιστήμονες δεν μπορούν καν να συμφωνήσουν. Μια πρώιμη προσπάθεια έγινε τον 17ο αιώνα, από τον Γάλλο φιλόσοφο Rene Descartes που είπε: «Σκέφτομαι άρα είμαι». Πρόσθεσε ότι «η γλώσσα είναι το μόνο βέβαιο σημάδι σκέψης που κρύβεται σε ένα σώμα». Αυτές οι δηλώσεις έχουν θολώσει τα νερά για πάραπολύ καιρό, σύμφωνα με τον καθηγητή Anil Seth του Πανεπιστημίου του Sussex, ο οποίος παλεύει με τον ορισμό της συνείδησης για μεγάλο μέρος της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας. «Αυτή η ανίερη τριάδα, της γλώσσας, της ευφυΐας και της συνείδησης πηγαίνει πίσω μέχρι τον Descartes», είπε στο BBC News, με έναν βαθμό ενόχλησης για την έλλειψη αμφισβήτησης αυτής της προσέγγισης μέχρι πρόσφατα.
Η «ανίερη τριάδα» βρίσκεται στον πυρήνα ενός κινήματος που ονομάζεται συμπεριφορισμός, το οποίο εμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το κίνημα αυτό λέει ότι οι σκέψεις και τα συναισθήματα δεν μπορούν να μετρηθούν με επιστημονικές μεθόδους και έτσι πρέπει να αγνοούνται κατά την ανάλυση της συμπεριφοράς. Πολλοί ειδικοί στη συμπεριφορά των ζώων είχαν εκπαιδευτεί σε αυτήν την άποψη, αλλά τώρα αρχίζει να ανοίγει χώρος για μια λιγότερο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, σύμφωνα με τον καθηγητή Seth. «Επειδή βλέπουμε τα πράγματα μέσα από τον ανθρώπινο φακό, τείνουμε να συνδέουμε τη συνείδηση με τη γλώσσα και την ευφυΐα. Ακριβώς επειδή πάνε μαζί σε εμάς, δεν σημαίνει ότι πάνε μαζί γενικά».
Κάποιοι είναι πολύ επικριτικοί για ορισμένες χρήσεις της λέξης συνείδηση. «Το πεδίο είναι γεμάτο με πομπώδεις λέξεις και δυστυχώς μία από αυτές είναι η συνείδηση», λέει ο καθηγητής Stevan Harnad του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ. «Είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται με αυτοπεποίθηση από πολλούς ανθρώπους, αλλά όλοι εννοούν κάτι διαφορετικό και έτσι δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο τι σημαίνει», προσθέτει.
«Μια καλύτερη, λιγότερο πομπώδης λέξη είναι η συναίσθηση, η οποία ορίζεται πιο στενά ως η ικανότητα να αισθάνεσαι», λέει ο Harnad. «Το να νιώθεις τα πάντα, ενα τσίμπημα, να βλέπεις το κόκκινο χρώμα, να νιώθεις κουρασμένος και πεινασμένος, αυτά είναι όλα όσα νιώθεις», συμπληρώνει.
Άλλοι που ήταν ενστικτωδώς δύσπιστοι με την ιδέα ότι τα ζώα έχουν συνείδηση λένε ότι η νέα ευρύτερη ερμηνεία του τι σημαίνει να έχεις συνείδηση κάνει τη διαφορά.
Η Δρ Monique Udell, από το Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, λέει ότι η ίδια προέρχεται από μια ομάδα συμπεριφοριστών. «Αν κοιτάξουμε διαφορετικές συμπεριφορές, για παράδειγμα ποια είδη μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη, πόσα μπορούν να προγραμματίσουν για το μελλον ή είναι σε θέση να θυμηθούν πράγματα που συνέβησαν στο παρελθόν, μπορούμε να εξετάσουμε αυτές τις ερωτήσεις με πειραματισμό και παρατήρηση και να αντλήσουμε περισσότερο ακριβή συμπεράσματα βασισμένα σε δεδομένα», λέει.
«Αν πρόκειται να ορίσουμε τη συνείδηση ως ένα άθροισμα μετρήσιμων συμπεριφορών, τότε τα ζώα που έχουν επιτύχει σε αυτά τα συγκεκριμένα καθήκοντα μπορούμε να πούμε ότι έχουν κάτι που επιλέγουμε να ονομάζουμε συνείδηση», προσθέτει. «Αυτός είναι ένας πολύ στενότερος ορισμός της συνείδησης από ό,τι προωθεί η νέα ομάδα, αλλά η επιστήμη είναι μια σύγκρουση ιδεών με σεβασμό», σύμφωνα με την Δρ Udell. «Το να έχουμε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν νέες ιδέες με σκεπτικισμό και ρίχνουν κριτική ματιά είναι σημαντικό γιατί αν δεν δούμε αυτά τα ερωτήματα με διαφορετικούς τρόπους, τότε θα είναι πιο δύσκολο να προχωρήσουμε», καταλήγει.
Αλλά τι ακολουθει; Κάποιοι λένε ότι πρέπει να μελετηθούν πολύ περισσότερα ζώα για την πιθανότητα ύπαρξης συνείδησης, από ό,τι συμβαίνει σήμερα. «Αυτή τη στιγμή, το μεγαλύτερο μέρος της επιστήμης αφορά ανθρώπους και πιθήκους και κάνουμε τη δουλειά πολύ πιο δύσκολη από ό,τι χρειάζεται επειδή δεν μαθαίνουμε για τη συνείδηση στην πιο βασική της μορφή», λέει η Kristin Andrews, καθηγήτρια φιλοσοφίας με εξειδίκευση στην λειτουργία του εγκεφάλου των ζώων στο πανεπιστήμιο York στο Τορόντο.
Η Andrews και πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι η έρευνα σε ανθρώπους και πιθήκους είναι η μελέτη της συνείδησης υψηλότερου επιπέδου – που εμφανίζεται ως ικανότητα να επικοινωνούν και να αισθάνονται περίπλοκα συναισθήματα – ενώ ένα χταπόδι ή ένα φίδι μπορεί επίσης να έχει ένα πιο βασικό επίπεδο συνείδησης που επι του παροντος αγνοούμε με το να μην το ερευνούμε. Η καθηγήτρια Andrews ήταν μεταξύ των αρχικών υποστηρικτών της Διακήρυξης της Νέας Υόρκης για τη Συνείδηση των Ζώων, που υπογράφηκε νωρίτερα αυτό το έτος, η οποία μέχρι στιγμής έχει συγκεντρώσει υπογραφές από 286 ερευνητές. Η σύντομη δήλωση τεσσάρων παραγράφων αναφερει ότι είναι «ανεύθυνο» να αγνοείται η πιθανότητα συνείδησης των ζώων.
«Θα πρέπει να εξετάσουμε τους κινδύνους ευζωίας των ζώων και να χρησιμοποιήσουμε τα στοιχεία για να ενημερώσουμε τις απαντήσεις μας σε αυτούς τους κινδύνους», λέει. Ο Chris Magee προέρχεται από την Understanding Animal Research, έναν οργανισμό του Ηνωμένου Βασιλείου που υποστηρίζεται από ερευνητικούς οργανισμούς και εταιρείες που αναλαμβάνουν πειράματα σε ζώα. Λέει ότι τα ζώα ήδη υποτίθεται ότι έχουν τις αισθήσεις τους όταν πρόκειται για πειράματα σε αυτά και λέει ότι οι κανονισμοί του Ηνωμένου Βασιλείου απαιτούν τα πειράματα να γίνονται μόνο εάν τα οφέλη από την ιατρική έρευνα υπερτερούν του πόνου που προκαλείται. «Υπάρχουν αρκετά στοιχεία για να έχουμε μια προληπτική προσέγγιση», λέειο ίδιος.
Αλλά υπάρχουν επίσης πολλά που δεν γνωρίζουμε για άλλα ζώα, συμπεριλαμβανομένων των δεκάποδων καρκινοειδών, όπως τα καβούρια, οι αστακοί, οι καραβίδες και οι γαρίδες. «Δεν γνωρίζουμε πολλά για την εμπειρία τους, ή ακόμα και για βασικά πράγματα όπως το σημείο στο οποίο πεθαίνουν. «Και αυτό είναι σημαντικό γιατί πρέπει να θέσουμε κανόνες για την προστασία τους είτε στο εργαστήριο είτε στην άγρια φύση».
Μια κυβερνητική ανασκόπηση με επικεφαλής τον καθηγητή Birch το 2021 αξιολόγησε 300 επιστημονικές μελέτες σχετικά με την συναισθηση των δεκάποδων και των κεφαλόποδων, που περιλαμβάνουν το χταπόδι, τα καλαμάρια και τις σουπιές. Η ομάδα του καθηγητή Birch διαπίστωσε ότι υπήρχαν ισχυρές ενδείξεις ότι αυτά τα πλάσματα ήταν ευαίσθητα, ότι μπορούσαν να βιώσουν συναισθήματα πόνου, ευχαρίστησης, δίψας, πείνας, ζεστασιάς, χαράς, άνεσης και ενθουσιασμού. Τα συμπεράσματα οδήγησαν την κυβέρνηση να συμπεριλάβει αυτά τα πλάσματα στον Νόμο της για την Ευημερία των Ζώων (Sentience) το 2022. «Τα ζητήματα που σχετίζονται με την ευημερία του χταποδιού και των καβουριών έχουν παραμεληθεί», λέει ο καθηγητής Birch. «Η αναδυόμενη επιστήμη θα πρέπει να ενθαρρύνει την κοινωνία να λάβει αυτά τα ζητήματα λίγο πιο σοβαρά».
Υπάρχουν εκατομμύρια διαφορετικοί τύποι ζώων και έχει γίνει λίγη (αλλά πολύτιμη) έρευνα για το πώς βιώνουν τον κόσμο. Γνωρίζουμε λίγα για τις μέλισσες και άλλοι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ενδείξεις συνειδητής συμπεριφοράς σε κατσαρίδες, ακόμη και μύγες φρούτων, αλλά υπάρχουν τόσα άλλα πειράματα που πρέπει να γίνουν με τόσα άλλα ζώα.
Είναι ένα πεδίο μελέτης που οι σύγχρονοι αιρετικοί που υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Νέας Υόρκης πιστεύουν ότι έχει παραμεληθεί – ακόμη και γελοιοποιηθεί. Η προσέγγισή τους, να πούν το ανείπωτο και να διακινδυνεύσουν ακύρωση, δεν είναι κάτι καινούργιο.
Την ίδια ώρα που ο Descartes έλεγε «Σκέφτομαι άρα είμαι», η Καθολική εκκλησία βρήκε τον Ιταλό αστρονόμο Galileo Galilei «έντονα ύποπτο για αίρεση» επειδή υπαινίχθηκε ότι η Γη δεν ήταν το κέντρο του Σύμπαντος. Ήταν μια αλλαγή στη σκέψη που άνοιξε τα μάτια μας σε μια πιο αληθινή, πιο πλούσια εικόνα του Σύμπαντος και της θέσης μας σε αυτό. Η μετατόπιση μας από το κέντρο του Σύμπαντος για δεύτερη φορά μπορεί κάλλιστα να κάνει το ίδιο για την κατανόηση του εαυτού μας καθώς και των άλλων ζωντανών όντων με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη.
Πηγή: BBC News