του Παντελή Καψή, δημοσιογράφου
Όταν κέρδισε τις εκλογές ο Μπάιντεν, το 2020, πολλοί σκεφθήκαμε: Τραμπ ήταν και πέρασε. Ο Τραμπ επέστρεψε, αλλά κάποια στιγμή πράγματι θα φύγει. Ωστόσο λίγοι θα υποστήριζαν σήμερα ότι ο κόσμος θα γίνει και πάλι όπως τον γνωρίζαμε πριν από τον Τραμπ. Υπάρχει διάχυτη η εντύπωση ότι γινόμαστε μάρτυρες σε πρωτοφανείς μετατοπίσεις. Ότι παρακολουθούμε τον κόσμο να αλλάζει μπροστά στα μάτια μας, χωρίς να γνωρίζουμε τι θα προκύψει. Αν θα μπούμε σε μια νέα εποχή ή αν η εποχή αυτή θα αποτελέσει επιστροφή σε φαινόμενα και καταστάσεις του παρελθόντος.
Αυτό το τελευταίο ενδεχόμενο ενισχύεται από τα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν οι συμπεριφορές του Τραμπ και του Πούτιν. Δύο χαρακτηριστικά ξεχωρίζουν: η περιφρόνηση της Δημοκρατίας και η αντίληψη ότι οι σχέσεις μεταξύ των κρατών είναι σχέσεις δύναμης όπου ο ισχυρός επιβάλλει τους όρους του. Αυτά τα δύο τα συμμερίζεται και ένας τρίτος μεγάλος ηγέτης, αυτός της Κίνας. Άλλωστε κι εκείνος έχει δείξει πόσο σέβεται την κυριαρχία των κρατών καταλαμβάνοντας το Θιβέτ, ενώ ετοιμάζεται και για την κατάληψη της Ταϊβάν. Όπως και ο Τραμπ άλλωστε, έχει χρησιμοποιήσει την οικονομική ισχύ της Κίνας για να πειθαναγκάσει χώρες του τρίτου κόσμου να αποδεχθούν τους όρους του. Όσο για τη Δημοκρατία, το κομμουνιστικό καθεστώς της Κίνας ξεχωρίζει για τις διώξεις αντιφρονούντων.
ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα: κατά μία έννοια θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ζούμε τα τελευταία απόνερα των δύο μεγάλων πολέμων. Επιλύονται εκκρεμότητες οι οποίες για διάφορους λόγους είχαν παραμείνει ανοιχτές. Η πιο προφανής ήταν η απουσία της Κίνας από τον διεθνή καταμερισμό ισχύος. Το νέο καθεστώς του Μάο ήταν ακόμη στη φάση του απομονωτισμού, δεν πήρε τη θέση που σήμερα διεκδικεί. Αντίθετα η Ρωσία, χάρη στον Κόκκινο Στρατό, βρέθηκε με μια αυτοκρατορία, η οποία όμως κατέρρευσε για ιδεολογικούς, πολιτικούς και κυρίως οικονομικούς λόγους. Σήμερα επιχειρεί να ανακτήσει μέρος της επιρροής της.
O Τραμπ παίρνει μέτρα εναντίον της Κίνας με αυτοσυγκράτηση, αφήνοντας ανοιχτό το παράθυρο για μια συνολική συμφωνία
Θα μπορούσαμε άραγε να μιλήσουμε για μια νέα Ιερή Συμμαχία, η οποία θα ξαναμοιράσει τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής; Κανείς δεν το ξέρει. Ωστόσο η συμπεριφορά του Τραμπ απέναντι στην Κίνα, σε αντιπαραβολή μάλιστα με τη στάση του απέναντι στην Ινδία, είναι απολύτως ενδεικτική. Η πρώτη είναι, υποτίθεται, ο μεγάλος του αντίπαλος. Ωστόσο, τη σέβεται και τη φοβάται. Παίρνει μέτρα εναντίον της με αυτοσυγκράτηση, αφήνοντας ανοιχτό το παράθυρο για μια συνολική συμφωνία. Αντίθετα, στην Ινδία επέβαλε πρόσθετους εξοντωτικούς δασμούς, με τελείως προσχηματικούς λόγους. Δεν μέτρησε η ιδεολογική συγγένεια με τον Μόντι αλλά, ενδεικτικό αυτό, ούτε η διάχυτη εντύπωση ότι θα επιζητούσε στενές σχέσεις με την Ινδία των σχεδόν 1,5 δισεκατομμυρίων πολιτών ως αντίβαρο στην Κίνα. Και το έκανε μόνο και μόνο επειδή δεν αποδέχθηκε τους εμπορικούς όρους που ήθελαν να επιβάλουν οι ΗΠΑ.
Σε αυτή τη νέα διευθέτηση, ένα μεγάλο ερώτημα είναι η Ευρώπη. Μετά το τέλος του πολέμου, η κατεστραμμένη Ευρώπη εκπροσωπήθηκε στο τραπέζι των μεγάλων, κατά κάποιον τρόπο, μέσω Αγγλίας και Γαλλίας. Ιστορικοί λόγοι αλλά και η συγκυρία της σύγκρουσης της Δύσης με το σοβιετικό μπλοκ εξηγούν σε μεγάλο βαθμό την πολιτική των ΗΠΑ και βέβαια το σχέδιο Μάρσαλ, χάρη στο οποίο στάθηκε ξανά στα πόδια της. Ήταν μια σπάνια στιγμή διεθνούς αλληλεγγύης, η οποία δημιούργησε ελπίδες για μια νέα τάξη πραγμάτων στον κόσμο. Πρώτη φορά συγκροτήθηκαν υπερεθνικοί θεσμοί σε μια ουτοπική, όπως αποδεικνύεται, ελπίδα ότι οι διακρατικές σχέσεις υπακούουν στο διεθνές δίκαιο. Αυτή την τάξη πραγμάτων, όσο ατελής κι αν υπήρξε, καταστρέφουν σήμερα οι ρεπουμπλικάνοι του Τραμπ, αιφνιδιάζοντας την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια ένωση ανεξάρτητων κρατών δηλαδή, η οποία συγκροτήθηκε πάνω σε αυτή τη βάση, είναι σχεδόν υπαρξιακός όρος για την επιβίωσή της.
Το ερώτημα είναι, λοιπόν, αν η Ευρώπη θα μπορέσει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα ή αν θα οδηγηθεί στο διεθνές περιθώριο. Αν θα αποκτήσει το πολιτικό βάρος που αντιστοιχεί στην οικονομική της επιφάνεια ή θα αφεθεί έρμαιο στις διαθέσεις του κάθε Τραμπ. Ο τρόπος με τον οποίο οι Ευρωπαίοι ηγέτες προσπαθούν να καλοπιάσουν τον Αμερικανό πρόεδρο και η άτακτη υποχώρηση στις απαιτήσεις του δεν προμηνύουν τίποτα καλό. Άλλωστε το μεγάλο της πρόβλημα είναι οι πολλοί μικροί επίδοξοι Τραμπ και η εσωτερική της αμφισβήτηση, η οποία δεν επιτρέπει σοβαρές, πόσο μάλλον γενναίες πρωτοβουλίες. Ευχολόγια από αδύναμους ηγέτες, οι οποίοι δεν διαθέτουν ούτε το κύρος ούτε τις πολιτικές προϋποθέσεις για να τα υλοποιήσουν. Η ιστορία πάντως είναι γεμάτη από παραδείγματα κρατών τα οποία, από εσωτερικές δυσλειτουργίες, αφέθηκαν στις ορέξεις των γειτόνων τους. Η Πολωνία, πριν από τον 20ό αιώνα, μου έρχεται στο μυαλό. Δεν απέκτησε ποτέ ισχυρή κεντρική εξουσία, με αποτέλεσμα να βρεθεί στο μενού των τότε μεγάλων δυνάμεων. Αυτό θα πάθουν και οι χώρες της Ευρώπης, αν δεν αναζητήσουν την ισχύ της ενότητας. Το παράδοξο είναι ότι πρώτη έσπευσε να συνθηκολογήσει και να αναζητήσει ξεχωριστή μεταχείριση από την άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία, την Αγγλία.
Το άλλο μεγάλο ερώτημα φυσικά είναι η Δημοκρατία. Και πάλι για συγκυριακούς λόγους, ήταν το σύστημα που επικράτησε στη Δύση μετά το τέλος του πολέμου. Οι δύο καθοριστικοί παράγοντες γι’ αυτή την εξέλιξη ήταν η κινητοποίηση των λαών στη μάχη κατά του φασισμού, αλλά στη συνέχεια και η ανάγκη αντιμετώπισης του κομμουνισμού. Μετά την πτώση του τείχους, αφελώς πιστέψαμε ότι η πορεία προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν περίπου νομοτελειακή. Σήμερα η δημοκρτία δέχεται μια πρωτοφανή επίθεση στις ΗΠΑ, η οποία έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός εσωτερικού πραξικοπήματος. Θα δούμε αν υπάρχουν οι απαραίτητες αντιστάσεις για να επιβιώσει. Όσο για την Ευρώπη, με όλα τα προβλήματά της, παραμένει μια νησίδα ελευθερίας και κοινωνικής αλληλεγγύης. Αν μείνει μόνη της, ωστόσο, πόσο καιρό θ’ αντέξει;
