Σε πολλούς πολιτισμούς ανά την υφήλιο, ο γάιδαρος θεωρείται σύμβολο καρτερικότητας και υπομονής: η ήρεμη φύση του, η σπάνια εκδήλωση έντονων αντιδράσεων απέναντι στην καταπόνηση ή ακόμη και τον πόνο ενισχύουν την εσφαλμένη και επικίνδυνη αντίληψη πως αυτό το ιπποειδές με τα μεγάλα, εκφραστικά μάτια μπορεί να «αντέξει τα πάντα».
Ωστόσο, μια πρόσφατη μελέτη έδειξε πως το στερεότυπο του στωικού γαϊδάρου μπορεί να κρύβει μια σκληρή αλήθεια για τον ψυχικό κόσμο αυτών των πλασμάτων που αποτελούν συνοδοιπόρους και πολύτιμους βοηθούς του ανθρώπου εδώ και χιλιετίες.
Σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Animals, γάιδαροι και μουλάρια που εργάζονται υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες σε πολλές περιοχές του πλανήτη, μπορεί να υποφέρουν από συμπτώματα παρόμοια με εκείνα της διαταραχής μετατραυματικού στρες (PTSD) και άλλων ψυχικών παθήσεων.
Αυτά τα συμπτώματα, τα οποία αποτελούν προϊόν της παρατεταμένης έκθεσης σε εξαντλητική εργασία, παραμέληση της υγείας τους και βάναυσες πρακτικές, εκλαμβάνονται συχνά ως «αποδείξεις» για την αντοχή και τη σκληραγωγημένη φύση των γαϊδάρων. Στην πραγματικότητα, όμως, αποκαλύπτουν τις ολέθριες συνέπειες που μπορεί να έχει στον ψυχισμό τους η αντιμετώπισή τους ως «εργαλεία» και όχι ως ευαίσθητα όντα με ανάγκες και δικαιώματα που πρέπει να γίνονται σεβαστά.
Η εξάντληση που δεν «λυγίζει» μόνο το σώμα
Τις περασμένες δεκαετίες, η μηχανοποίηση της γεωργίας, της παραγωγής και άλλων τομέων της ανθρώπινης δραστηριότητας είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά η χρήση ζώων εργασίας σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Για τα ιπποειδή ωστόσο, οι αριθμοί παραμένουν αρκετά υψηλοί: υπολογίζεται ότι πάνω 60 εκατομμύρια γαϊδούρια και μουλάρια εργάζονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η μελέτη των Βρετανών επιστημόνων εστιάζει σε χώρες όπως η Αίγυπτος, το Νεπάλ, η Ινδία και το Πακιστάν, όπου τα ζώα αυτά αποτελούν βασικό κομμάτι της πλινθοποιίας, κουβαλώντας βαριά φορτία ή σέρνοντας κάρα γεμάτα τούβλα προς τα καμίνια για το ψήσιμο. Η καθημερινότητά τους είναι εξαντλητική: φιλοζωικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στις εν λόγω περιοχές καταγράφουν σοβαρά περιστατικά υπερκόπωσης, έλλειψη πρόσβασης σε νερό, τροφή και κατάλληλο κατάλυμα, καθώς και υψηλά ποσοστά ασθενειών που αφήνονται αθεράπευτες, από οδοντικά προβλήματα και χωλότητα, μέχρι ανοιχτές πληγές από ακατάλληλα σαμάρια ή βίαιη μεταχείριση.
Πέρα από τη σωματική καταπόνηση που προκαλεί φρίκη, η μελέτη στρέφει το βλέμμα και σε μια λιγότερο ορατή, αλλά εξίσου σοβαρή διάσταση: την ψυχική υγεία των ζώων.
Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα που παρατίθεται από την έκθεση μιας κτηνιάτρου που συνεργάστηκε με συναδέλφους της στην Αίγυπτο: «Πλησίασα ένα τραυματισμένο και εξαιρετικά αδύνατο γαϊδουράκι και άρχισα να τρίβω το εσωτερικό του αφτιού του. Αυτό προκαλεί συνήθως μια έντονη αντίδραση απόλαυσης, με χαμήλωμα του κεφαλιού, χαλάρωση του κάτω χείλους, κλείσιμο των ματιών. Αυτό το γαϊδουράκι όμως δεν έκανε τίποτα, δεν ανταποκρίθηκε καθόλου. Προσπάθησα να το ξύσω στο ακρώμιο, εκεί όπου αρέσει σε όλα τα ιπποειδή να τα χαϊδεύουν. Τίποτα… καμία απολύτως αντίδραση. Ήταν λες και τίποτα δεν μπορούσε να το αγγίξει».
Καρτερικότητα ή… παραίτηση;
Προκειμένου να μελετήσουν τις συνέπειες που έχουν στην ψυχική υγεία των ιπποειδών οι σκληρές συνθήκες διαβίωσής τους στα συγκεκριμένα περιβάλλοντα, οι επιστήμονες εξέτασαν παλαιότερες εκθέσεις από κτηνιάτρους σε διάστημα 20 ετών, συγκρίνοντας τις περιγραφόμενες συμπεριφορές με διαγνωστικά κριτήρια για διαταραχές όπως το σύνθετο PTSD, η επίκτητη αίσθηση αδυναμίας (learned helplessness) και η κατάθλιψη.
Το σύνθετο PTSD είναι μια διαταραχή που προκύπτει από παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε τραυματικά γεγονότα, όπως κακοποίηση ή εγκατάλειψη. Η επίκτητη αίσθηση αδυναμίας μπορεί να εμφανιστεί όταν ένας άνθρωπος ή ένα ζώο εκτίθεται επανειλημμένα σε μια αρνητική κατάσταση από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει, με αποτέλεσμα να σταματά να προσπαθεί να την αποφύγει ακόμα και όταν παρουσιάζονται ευκαιρίες.
Στην περίπτωση του PTSD, οι ειδικοί εντόπισαν τρεις από τους τέσσερις δείκτες που μπορούν να αξιολογηθούν σε ζώα, ενώ για την επίκτητη αίσθηση αδυναμίας εντοπίστηκαν πέντε από τους επτά αξιολογήσιμους δείκτες. Αυτοί οι δείκτες περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την παθητικότητα, την έκθεση σε παρατεταμένο και αναπόφευκτο τραύμα, σημάδια φόβου και άγχους, ενισχυμένες αντιδράσεις ξαφνιάσματος και κατάθλιψη. Κατά μέσο όρο, το 15% των υπό εξέταση γαϊδουριών περιγράφονταν από τους κτηνιάτρους ως απαθή ή καταθλιπτικά, με το ποσοστό αυτό να φτάνει έως και το 82% σε μία από τις εκθέσεις.
Οι επιστήμονες ανέλυσαν επίσης τους περιβαλλοντικούς παράγοντες κινδύνου για την εμφάνισή αυτών των διαταραχών, που περιλαμβάνουν, ενδεικτικά, τον ασφυκτικό περιορισμό, τον χρόνιο πόνο και τη συνεχή έκθεση σε πρακτικές εξαναγκασμού ή απρόβλεπτες συμπεριφορές. Το συμπέρασμα που κατέληξαν ήταν πως τα γαϊδουράκια και τα μουλάρια που εργάζονται στον τομέα της πλινθοποιίας σε χώρες όπως το Πακιστάν, η Αίγυπτος ή η Ινδία διατρέχουν πράγματι αρκετά υψηλό κίνδυνο να εμφανίσουν συμπτώματα PTSD ή επίκτητη αίσθηση αδυναμίας.
Το επιβλαβές στερεότυπο
Όπως επισημαίνουν στη μελέτη τους οι ειδικοί, το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές εσφαλμένες αντιλήψεις για τη συμπεριφορά των γαϊδουριών αυξάνει τον κίνδυνο παραμέλησης της σωματικής και ψυχικής τους υγείας. Ο ήπιος χαρακτήρας αυτών των πλασμάτων, η επιφυλακτικότητά τους, καθώς και η τάση τους να «παγώνουν» αντί να αντιδρούν έντονα στον πόνο και την απειλή, είναι χαρακτηριστικά που συχνά παρερμηνεύονται από τους ανθρώπους, με ολέθριες συνέπειες.
«Η αποσύνδεσή τους δεν είναι στωικότητα· είναι ψυχολογική συντριβή, παρόμοια με αυτή που βλέπουμε σε ανθρώπους που έχουν υποστεί τραύμα. Μέσα από την έρευνά μας, καταρρίψαμε το εσφαλμένο στερεότυπο του στωικού γαϊδουριού, απευθύνοντας παράλληλα έκκληση για ενσυναίσθηση και συμπόνια», δήλωσε στο Vetnews η ψυχολόγος Theodora Capaldo, μία εκ των συγγραφέων της μελέτης.
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το κόστος και άλλα πρακτικά ζητήματα κάνουν τους ιδιοκτήτες καμινιών διστακτικούς στο να αντικαταστήσουν την εργασία των γαϊδουριών με μηχανοκίνητες λύσεις, παρά τις πιέσεις από φιλοζωικούς οργανισμούς. Υπάρχουν, ωστόσο, πρωτοβουλίες που προσφέρουν μια αχτίδα ελπίδας για το μέλλον αυτών των ζώων.
Μετά τη δημοσίευση της έρευνας η οργάνωση Safe Haven for Donkeys ανακοίνωσε σχέδια για τη δοκιμή μιας εναλλακτικής λύσης βασισμένης σε ειδικά διαμορφωμένα τρακτέρ, αντί της χρήσης γαϊδουριών, στα αιγυπτιακά καμίνια. «Δεν θα είναι εύκολο να αλλάξουν οι νοοτροπίες, αλλά αυτή η μελέτη μάς παρέχει ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία για να ασκήσουμε περαιτέρω πίεση», δήλωσε ο διευθύνων σύμβουλος του οργανισμού Andy Foxcroft.
