Μια νεαρή γυναίκα ανοίγει ντουλάπες και συρτάρια στο πατρικό της σπίτι, περνά απαλά τα ακροδάχτυλά της πάνω από τα ρούχα και τις πετσέτες της μητέρας της, που έφυγε από τη ζωή πριν λίγους μήνες. Τα βγάζει και τα μυρίζει ξανά και ξανά, σαν να προσπαθεί να εισπνεύσει κάθε ίνα του υφάσματος, να συγκρατήσει για πάντα μια αόρατη παρουσία. «Σκέφτομαι ότι σε λίγο καιρό δε θα υπάρχει αυτή η μυρωδιά».
Το παραπάνω συμβάν είναι αληθινό -και ας λείπει το όνομα- και η εικόνα της ανώνυμης γυναίκας οικεία· το έχουμε ζήσει ή έχουμε δει να συμβαίνει, όχι μόνο στη θλίψη αλλά και στη χαρά. Είναι στις εργοστασιακές μας ρυθμίσεις να συνδέουμε πρόσωπα, καταστάσεις και γεγονότα με συγκεκριμένες οσμές.
«Έχει συμβεί σε όλους να μυρίσουμε ένα άρωμα και ξαφνικά να θυμηθούμε με λεπτομέρεια συγκεκριμένες στιγμές του παρελθόντος. Ο συγγραφέας Marcel Proust είχε περιγράψει το πώς η μυρωδιά ενός μπισκότου madeleine τον πήγε πίσω στην παιδικήτου ηλικία. Αυτό το φαινόμενο, που ονομάζεται επιστημονικά Proustian phenomenon, περιγράφει ότι οι μυρωδιές προκαλούν πιο συναισθηματικά φορτισμένες και ζωντανές αναμνήσεις σε σύγκριση με ερεθίσματα από άλλες αισθήσεις» εξηγεί η Ζωή Σιούτη, M.Sc. & M.Ed., Κλινική και Συμβουλευτική Ψυχολόγος, Παιδοψυχολόγος, και Θεραπεύτρια CBT, ACT και EMDRΤ.
Το 1935, ο ψυχολόγος Donald Laird δημοσίευσε μία από τις πρώτες μελέτες που εξέτασαν τη σύνδεση της όσφρησης με τη μνήμη. Παρά το γεγονός ότι οι σύγχρονοί του ασχολούνταν κυρίως με την όραση -και παρότι κορυφαίες μορφές, όπως ο
Δαρβίνος και ο Φρόυντ, είχαν υποτιμήσει την ανθρώπινη όσφρηση– ο Laird θέλησε να αποδείξει τη δύναμή της, εάν πρόκειται για μια «παραγνωρισμένη πύλη» για τη μνήμη και την ψυχή.
Ζήτησε από 254 συμμετέχοντες να περιγράψουν αναμνήσεις που προκλήθηκαν από οσμές και έλαβε πίσω εκατοντάδες έντονες, συναισθηματικά φορτισμένες αφηγήσεις, όπως εκείνη από τον γιο ενός εργάτη σε εργοστάσιο ξυλείας, που ένιωθε ότι η μυρωδιά του πριονιδιού ανέσυρε «μια σειρά από ζωντανές εικόνες τόσο δυνατές που για μια στιγμή είναι σαν να ξαναζώ τις σκηνές». Η θέαση πριονιδιού, αντιθέτως, δεν είχε το ίδιο αποτέλεσμα.
Μυρωδιές με υπερδυνάμεις
Πριν από 34 χρόνια, τον Απρίλιο το 1991, οι Linda B. Buck και Richard Axel αποκάλυψαν τα μυστικά της λειτουργίας της όσφρησης στον κόσμο, όταν δημοσίευσαν στο επιστημονικό περιοδικό Cell τα ευρήματά τους για μια τεράστια οικογένεια γονιδίων που επιτρέπουν στο σώμα μας να αναγνωρίζει και ξεχωρίζει χιλιάδες οσμές, όταν τα μόρια των τελευταίων εισέρχονται στη μύτη και «κουμπώνουν» στους αντίστοιχους υποδοχείς, «όπως ένα κλειδί σε κλειδαριά», σύμφωνα με τον Sandeep Robert Datta, καθηγητή νευροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.
Οι Buck και Axel είχαν πρώτοι δείξει ότι η όσφρηση έχει δικό της «γενετικό σύστημα αναγνώρισης», εξίσου σύνθετο με αυτό της όρασης, της ακοής ή της γεύσης, επίτευγμα που η Σουηδική Ακαδημία τίμησε με το Νόμπελ Ιατρικής το 2004.
«Η όσφρηση είναι η αίσθηση που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λειτουργία της μνήμης. Σε αντίθεση με την ακοή και την όραση, όπου οι πληροφορίες που λαμβάνονται από τα αισθητηριακά όργανα μεταφέρονται πρώτα στο θάλαμο και από εκεί στους αντίστοιχους φλοιούς του εγκεφάλου (οπτικός και ακουστικός, αντίστοιχα), στην όσφρηση η διαδρομή της πληροφορίας είναι διαφορετική, ταχύτερη, αμεσότερη» εξηγεί η κ. Σιούτη, και συμπληρώνει:
«Συγκεκριμένα, οι οσφρητικοί νευρώνες στέλνουν σήματα κατευθείαν στον οσφρητικό βολβό, παρακάμπτοντας τον θάλαμο. Έτσι η πληροφορία μεταφέρεται άμεσα και λιγότερο επεξεργασμένη στον ιππόκαμπο (που σχετίζεται με τη μνήμη) και στην αμυγδαλή (που σχετίζεται με το συναίσθημα). Επομένως, η μυρωδιά έχει “υπερδυνάμεις” και μπορεί να ξυπνήσει τις πιο παλιές μας αναμνήσεις και τα συναισθήματα που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με αυτές».
Η όσφρηση στην απώλεια
Η κόρη αναζητά στα ρούχα τη μυρωδιά της εκλιπούσας μητέρας, ένα μείγμα από βιολογικές οσμές και οσμές από τις συνήθειες ή το περιβάλλον της, όπως το μαλακτικό ή το απορρυπαντικό, κολόνιες, σαμπουάν και σαπούνια, σε μια προσπάθεια να διατηρήσει ζωντανή την αίσθηση εγγύτητας.
Πολύ περισσότερο, σε στιγμές πένθους φανερώνεται το βάθος και η πολυπλοκότητα που μπορεί να είναι η σύνδεση ανάμεσα στις οσμές, τις αναμνήσεις και τα συναισθήματα, σε σημείο να γεννά ακόμα και παραισθησιακές εμπειρίες: να αισθάνεται το άτομο τον εκλιπόντα σαν να είναι εκεί, μέσα από μια μυρωδιά.
Ήδη από τη δεκαετία του 1970, οι επιστήμονες διερευνούν τις παραισθησιακές εμπειρίες πένθους, που μπορεί να περιλαμβάνουν και την όραση, την ακοή, την αφή ή τη γεύση χωρίς να υπάρχει αντίστοιχο ερέθισμα, καταλήγοντας ότι αποτελούν αρκετά σύνηθες φαινόμενο. Δεδομένα του 2015 υποδεικνύουν ότι έως και 60% των ανθρώπων που έχασαν τον/τη σύζυγό τους αναφέρουν τουλάχιστον μία τέτοια εμπειρία.
Επιπλέον, αν και συμβαίνουν συχνότερα σε άτομα με διαταραχή παρατεταμένου πένθους, άτομα που βιώνουν αιφνίδια απώλεια ή υπό συγκεκριμένες συνθήκες πένθους (π.χ. αυτοχειρία, θάνατος παιδιού, έντονες σχέσεις αγάπης/μίσους κ.πλ. με τον θανόντα), μπορεί να εμφανιστούν σε οποιονδήποτε, ιδιαίτερα αμέσως μετά το συμβάν του θανάτου.
Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Joseph Shrand, τέτοιες παραισθήσεις δεν σχετίζονται απαραίτητα με ψύχωση παρά δρουν παρηγορητικά και ως μηχανισμός του εγκεφάλου να διαχειριστεί την απώλεια μέσω της μάθησης και αντιμετώπισης. Πολύ συχνά, πρόκειται για εμπειρίες ευχάριστες και συμβατές με τον εσωτερικό μας κόσμο, νιώθουμε δηλαδή ότι μας παρηγορούν ή ότι ανταποκρίνονται στην ανάγκη μας να συνεχίσουμε να νιώθουμε κοντά στο αγαπημένο πρόσωπο, χωρίς να βιώνονται ως κάτι ξένο ή ενοχλητικό (εγωσυντονικές).
Ο αντίκτυπος της όσφρησης στην υγεία
Η όσφρηση διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανθρώπινη ύπαρξη, παραμένοντας νευραλγικής σημασίας για την ψυχική και σωματική υγεία μέχρι σήμερα. «Η όσφρηση ήταν από τις πρώτες αισθήσεις που εξέλιξαν οι ζωντανοί οργανισμοί. Ο λόγος ήταν καθαρά για την επιβίωση. Η μυρωδιά βοηθούσε να εντοπίζεται η χαλασμένη τροφή, να αναγνωρίζονται μέλη της αγέλης ή εχθροί και να αναζητώνται ερωτικοί σύντροφοι. Έτσι, η άμεση σύνδεση της όσφρησης με τη μνήμη και το συναίσθημα αποτελούσε αντίδραση επιβίωσης» εξηγεί η κ. Σιούτη.
Οι οσμές που συνδέονται με προσωπικές αναμνήσεις, σημειώνει η Rachel Herz, νευροεπιστήμονας στο Brown University, βελτιώνουν τη διάθεση, μειώνουν το άγχος και τη χρόνια φλεγμονή. Αντιθέτως -κι αυτό πικρή διαπίστωση από την περίοδο της πανδημίας covid- η απώλεια της όσφρησης (ανοσμία) επιβαρύνει την ψυχική υγεία, αφήνοντας το άτομο να αισθάνεται αποπροσανατολισμένο και αποκομμένο.
Εστιάζοντας στην επίδραση της όσφρησης στην ψυχική σφαίρα, ο Kerry Ressler, καθηγητής ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και επιστημονικός διευθυντής του McLean Hospital, τονίζει τον ρόλο της ως πυροδότη αναδρομών που
σχετίζονται με το τραύμα, μέσω της ενίσχυσης της ανάκλησης αυτοβιογραφικών αναμνήσεων. Υπάρχουν αφηγήσεις βετεράνων που λένε ότι η μυρωδιά από καμένο λάδι, βρεγμένο χώμα ή καπνό τους έφερνε στο μυαλό τόσο έντονα το μέτωπο, ώστε πάθαιναν κρίσεις πανικού ή ζούσαν ξανά σκηνές της μάχης. Αντίστοιχα, σε περιπτώσεις κακοποιημένων γυναικών, το άρωμα του κακοποιητή ήταν αρκετό για να ξυπνήσει στα θύματα τον εφιάλτη.
Σε πειράματα του Ressler του σε ποντίκια, διαπιστώθηκε ότι συγκεκριμένες μυρωδιές, όταν συσχετιστούν με τραυματικές εμπειρίες (όπως ηλεκτροσόκ), ενισχύουν τη δημιουργία νέων νευρώνων στη μύτη και μεγεθύνουν τα σπειράματα (νευρικά σύνολα που μεταφέρουν οσφρητικά σήματα). Εντούτοις, μέσω της λεγόμενης εξάλειψης (extinction), κατάφεραν να αντιστρέψουν αυτή τη φοβική αντίδραση. Τα ποντίκια «εκπαιδεύτηκαν» να μη φοβούνται πλέον τη μυρωδιά και οι βιολογικές αλλαγές επανήλθαν στο φυσιολογικό, ένα εύρημα με προεκτάσεις για τη θεραπεία της διαταραχής μετατραυματικού στρες στους ανθρώπους, όπου ήδη εφαρμόζονται μέθοδοι έκθεσης σε οσμές σε περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας.
Τέλος, η όσφρηση απασχολεί έντονα και για την εμπλοκή της στις νευρολογικές διαταραχές. Ερευνητές όπως ο Datta και ο Mark Albers, νευρολόγος στο Massachusetts General Hospital, αναζητούν στην αίσθηση στοιχεία για τη διάγνωση ή επιβράδυνση της άνοιας και της νόσου Αλτσχάιμερ. Έχει διαπιστωθεί ότι η δυσκολία στην αναγνώριση οσμών μπορεί να προηγείται έως και χρόνια της εμφάνισης νόσου Αλτσχάιμερ. Η όσφρηση, καταλήγουν οι επιστήμονες, μπορεί να λειτουργήσει ως «μοντέλο» για τη μελέτη της μνήμης συνολικά, αφού οι νευρωνικές δομές της μοιάζουν με εκείνες που συμμετέχουν στην αποθήκευση πληροφοριών εν γένει.
Ξυπνώντας βαθιά κρυμμένες αναμνήσεις
Πολύ πιθανώς, υπάρχουν μνήμες «θαμμένες» στον εγκέφαλό μας, στιγμές που θα θυμηθούμε μόνο αν ξανασυναντήσουμε την ίδια σπάνια μυρωδιά. Είναι αυτό που περιγράφει η κ. Σιούτη:
«Σήμερα, παρά την εξέλιξη των ειδών και του ανθρώπου, η όσφρηση παραμένει όπως ήταν τότε: άμεση, ενστικτώδης, συναισθηματική. Ο εγκέφαλός μας δεν κατάφερε ποτέ να τη “δαμάσει” και να την εκλογικεύσει, όπως έκανε με την όραση ή την ακοή.
Έτσι, την επόμενη φορά που θα μυρίσουμε κάτι και θα μας προκληθεί ένας χείμαρρος συναισθημάτων, απλά ας χαμογελάσουμε. Δεν τρελαθήκαμε, απλώς η μύτη μας θυμήθηκε κάτι που δεν θέλαμε να ξεχάσουμε».
protothema
