του Ελισσαίου Βγενόπουλου, σκηνοθέτη-συγγραφέα
Στη μνήμη του αδελφού μου Ντίνου
Η απώλεια σημαίνει διάλυση του οικείου κόσμου, του τόπου και των δεσμών. Ο εκτοπισμός εκφράζει βίαιη αποκοπή, στέρηση ρίζας και συνέχειας. Μαζί ορίζουν την εμπειρία εξαφάνισης κοινοτήτων από την ιστορία.
Στο Harvest της Αθηνάς Ραχήλ Τσαγγάρη, το σινεμά αρχίζει με την απώλεια. Σε επτά μέρες, ένα ανώνυμο χωριό εξαφανίζεται από τον χάρτη, όχι με καταστροφή αλλά με σιωπηρή διάλυση. Η σκηνοθέτιδα στήνει μια τραγικωμική εκδοχή του γουέστερν, χωρίς ήρωες με όπλα και άλογα, αλλά με ανθρώπους παγιδευμένους σε μια ιστορική καμπή, εκεί όπου το παλιό υποχωρεί και το νέο εισβάλλει. Ο εχθρός δεν είναι στρατός· είναι η “πρόοδος”, η μέτρηση της γης, η μετατροπή της κοινότητας σε ιδιοκτησία.
Δύο άνδρες κουβαλούν το βάρος της αφήγησης. Ο Γουόλτερ Θιρσκ (Κάλεμπ Λάντρι Τζόουνς), ένας αστός που μετατράπηκε σε αγρότη, και ο λόρδος Τσαρλς Κεντ (Χάρι Μέλινγκ), γαιοκτήμονας και παιδικός του φίλος. Ο ένας outsider, ο άλλος κληρονόμος, ενωμένοι από παρελθόν αλλά χωρισμένοι από μοίρα. Η φιλία τους γίνεται το λεπτό ρήγμα απ’ όπου ξεκινά η κατάρρευση. Ο Θιρσκ υιοθετεί τη ζωή του χωριού αλλά ποτέ δεν ανήκει ολοκληρωτικά. Ο Κεντ, αντιθέτως, είναι η ίδια η εξουσία που μπορεί να αποφασίσει ποιος μένει και ποιος φεύγει.
Η αφήγηση εξελίσσεται σαν ημερολόγιο καταστροφής. Κάθε μέρα αφαιρεί κάτι: μια πυρκαγιά ξεσπά και γεννά υποψίες, ξένοι εμφανίζονται και τιμωρούνται βάναυσα, η γη χαρτογραφείται και οι αγρότες βρίσκονται ξαφνικά δίχως γη. Η εξαφάνιση του χωριού είναι διαδικασία, όχι μυστήριο. Η Τσαγγάρη δείχνει πώς η γραφειοκρατία και η βία περνούν χέρι-χέρι: οι επιθεωρητές μετρούν χωράφια, και μαζί σβήνουν ζωές.
Το φιλμ βασίζεται στο μυθιστόρημα του Τζιμ Κρέις, που κι αυτό τοποθετείται σε έναν “μεταξύ” χρόνο, κάπου ανάμεσα στον Μεσαίωνα και τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η σκηνοθέτιδα μεταφέρει αυτή την αμφισημία με προσήλωση και συνέπεια. Τα κοστούμια μοιάζουν μεσαιωνικά, τα εργαλεία φλερτάρουν με τη νεωτερικότητα, ενώ το περιβάλλον δεν ανήκει σε καμία συγκεκριμένη εποχή. Το αποτέλεσμα είναι μια ιστορία που αφορά το παρελθόν, αλλά διαπερνά το παρόν, η αποξένωση της κοινότητας δεν είναι απλώς ιστορικό γεγονός, αλλά διαρκές μοτίβο.
Η κινηματογραφική γλώσσα υπογραμμίζει αυτή την αίσθηση μετάβασης. Το φως είναι διαρκώς θαμπό, σαν να διέρχεται μέσα από καπνό ή πρωινή ομίχλη. Οι αποχρώσεις είναι γήινες, ποτέ καθαρές, δημιουργώντας έναν χώρο όπου ο χρόνος μοιάζει ανασταλμένος. Η κάμερα επιμένει σε λεπτομέρειες, τα χέρια που σκάνε από τον κόπο, τη στάχτη που παραμένει μετά τη φωτιά, τις ρυτίδες που βαθαίνουν με την αγωνία. Κάθε μικρό αντικείμενο αποκτά συμβολικό βάρος, σαν τεκμήριο ενός κόσμου που χάνεται.
Η Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη (“Attenberg”, “Chevalier”), με συνσεναριογράφο την Τζόσλιν Μπαρνς, χρησιμοποιεί αυστηρή συμμετρία στα κάδρα και γεωμετρικούς χώρους που εγκλωβίζουν τους ήρωες. Όταν οι χαρτογράφοι μπαίνουν στο χωριό, η ίδια η οπτική υιοθετεί την ψυχρή τους ματιά, αποστασιοποιημένα πλάνα, επίπεδα, σαν διευθυντικά αρχεία. Ο ρυθμός είναι τελετουργικός, οι «επτά ημέρες» λειτουργούν ως κεφάλαια μιας αργής λειτουργίας, χωρίς κορύφωση, με ένταση που διαρρέει σταδιακά. Ηχητικά, η ταινία επιλέγει λιτότητα. Δεν υπάρχει μουσική που να καθοδηγεί το συναίσθημα. Μόνο οι ήχοι του περιβάλλοντος, ο άνεμος, τα κλαδιά που σπάνε, το ξύλο που τρίζει. Αυτή η ηχητική γυμνότητα εντείνει την αίσθηση του αναπόφευκτου. Ο θεατής, όπως και οι χωρικοί, μένει εκτεθειμένος, χωρίς καταφύγιο. Στην καρδιά της αφήγησης βρίσκεται ο ίδιος ο Θιρσκ, που αφηγείται με θραύσματα, σαν ημερολόγιο παραισθητικό. Οι λέξεις του είναι άλλοτε εξομολόγηση, άλλοτε μοιρολόι. Βλέπει το χωριό να χάνεται και αναγνωρίζει τη δική του συνενοχή. Η αφήγηση είναι γι’ αυτόν ταυτόχρονα όπλο και παρηγοριά.
Ορισμένοι χαρακτήρες είναι αλήθεια, σκιαγραφούνται σχηματικά, λειτουργώντας περισσότερο ως σύμβολα παρά ως πρόσωπα με ψυχολογικό βάθος. Η έλλειψη συναισθηματικής κορύφωσης επίσης αφήνει την αφήγηση χωρίς εκτόνωση. Αλλά και η σκόπιμη χρονική ασάφεια, μπορεί να μπερδέψει αντί να εντείνει την αλληγορία. Όμως όλα αυτά είναι όπλα στα χέρια της δημιουργού.
Η Τσαγγάρη ανατρέπει τον μύθο του γουέστερν. Δεν υπάρχουν πρωταγωνιστές που χαράζουν νέες μοίρες και νέους δρόμους, υπάρχουν κοινότητες που συνθλίβονται από δυνάμεις που δεν κατανοούν. Το χιούμορ είναι πικρό, πηγάζει από την αμηχανία της καθημερινότητας, ενώ η τραγωδία κρύβεται στα κενά, στις σιωπές, στην απουσία.
Το Harvest τελικά δεν μιλά για ένα χωριό που χάνεται, αλλά για τον τρόπο που οι κόσμοι χάνονται: αργά, σιωπηλά, μεθοδικά. Με τον θόρυβο ενός καμένου σπιτιού και τον ψίθυρο ενός γραφειοκρατικού σχεδίου. Η ταινία δεν προσφέρει κάθαρση, προσφέρει επίγνωση. Και αυτό είναι που την καθιστά όχι απλώς δραματική, αλλά και τρομακτικά επίκαιρη. Γιατί η ταινία μας ψιθυρίζει ότι εκτοπισμός είναι το βίαιο ξερίζωμα από τη γη και τη μνήμη, η απώλεια του οίκου και της συνέχειας, ο εκτοπισμός είναι η βίαιη μετατροπή ανθρώπων σε ξένους και σε φαντάσματα στον τόπο τους.
