Με πληθυσμό σχεδόν 9 εκατομμυρίων, η Ελβετία έχει το υψηλότερο ποσοστό καταφυγίων ανά κάτοικο παγκοσμίως.
Η χώρα διαθέτει τόσα καταφύγια ώστε να μπορεί να στεγάσει κάθε κάτοικο σε περίπτωση κρίσης.
Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό επίτευγμα πολιτικής προστασίας, που έχει εμπνεύσει και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Σουηδία και η Φινλανδία, οι οποίες καλύπτουν ήδη όλες τις μεγάλες πόλεις τους με αντίστοιχες υποδομές.
Το καταφύγιο Sonnenberg: Από Καταφύγιο σε Μουσείο
Σύμφωνα με τον Guardian, το πυρηνικό καταφύγιο Sonnenberg στη Λουκέρνη, κατασκευασμένο το 1971, αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα στον κόσμο με αρχική χωρητικότητα 20.000 ατόμων.
Ωστόσο, το 2002, η χωρητικότητα μειώθηκε στις 2.000 για λόγους αποδοτικότητας και κόστους.
Πλέον λειτουργεί κυρίως ως μουσείο. Οι ξεναγήσεις οργανώνονται από την ομάδα Unterirdisch Überleben και συγκεντρώνουν επισκέπτες από όλη την Ευρώπη.
Μετά την εισβολή στην Ουκρανία
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 αποτέλεσε καταλύτη για την αλλαγή της στάσης του κοινού σχετικά με την πολιτική προστασία.
Όπως παραδέχεται και ο Daniel Jordi, διευθυντής της ελβετικής πολιτικής προστασίας, τα καταφύγια θεωρούνταν μέχρι πρότινος περιττά. Αυτή η αντίληψη άλλαξε ριζικά τα τελευταία χρόνια.
Σύμφωνα με την καθηγήτρια Silvia Berger από το Πανεπιστήμιο της Βέρνης, η αλλαγή αυτή είναι μέρος μιας ευρύτερης «μεταμόρφωσης» στην κοινή γνώμη.
Η επαναφορά πολιτικών προστασίας –όπως η υποχρέωση της Νορβηγίας να περιλαμβάνονται καταφύγια σε όλα τα νέα κτίρια– αποδεικνύει πως η απειλή του πολέμου ή μιας καταστροφής επανήλθε στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής συνείδησης.
Νομοθετική παράδοση και αρχιτεκτονική υποδομή
Από το 1963, η ελβετική νομοθεσία επιβάλλει σε κάθε νέο κτίριο κατοικιών να περιλαμβάνει καταφύγιο ή να συνεισφέρει οικονομικά στη συντήρηση ενός κοντινού δημόσιου.
Έτσι, σήμερα υπάρχουν περίπου 370.000 καταφύγια, σχεδιασμένα να φιλοξενούν τους πολίτες για χρονικό διάστημα από λίγες ώρες έως δύο εβδομάδες.
Τα συστήματα εξαερισμού των καταφυγίων, με διάρκεια ζωής 40 ετών, μπορούν να αντιμετωπίσουν ραδιενεργή σκόνη και χημικά ή βιολογικά όπλα.
Το κόστος κατασκευής είναι σχετικά χαμηλό, συγκρίσιμο με το ετήσιο ασφάλιστρο υγείας: περίπου 1.400–3.000 ελβετικά φράγκα ανά θέση.
Η χρήση των καταφυγίων
Σε καιρούς ειρήνης, τα περισσότερα καταφύγια έχουν καθημερινή χρήση ως αποθήκες, σάουνες ή ακόμα και χώροι ψυχαγωγίας. Κατά τη δεκαετία του 1990, χρησιμοποιήθηκαν για paintball ή πρόβες συγκροτημάτων.
Ένας δεύτερος τύπος καταφυγίου, τα κέντρα διοίκησης, είναι σχεδιασμένα για το προσωπικό έκτακτης ανάγκης και διαθέτουν ντους, κουζίνες και πρόσβαση στο διαδίκτυο. Αυτά τα κέντρα χρησιμοποιούνται επίσης ως καταλύματα για πρόσφυγες και άστεγους.
«Αυτός ήταν ο στόχος μας», εξηγεί ο Jordi. «Ένα σύστημα με καθημερινή χρήση που μπορεί να μετατραπεί άμεσα σε προστατευμένο χώρο σε περίπτωση ανάγκης».
Το παράδειγμα του Sonnenberg
Το καταφύγιο Sonnenberg βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τον κεντρικό σταθμό της Λουκέρνης.
Κατασκευασμένο σε έναν υπόγειο αυτοκινητόδρομο, αρχικά σχεδιάστηκε ως σήραγγα διευκόλυνσης της κυκλοφορίας, όμως τροποποιήθηκε για διπλή χρήση, ώστε να μπορεί να στεγάσει 20.000 άτομα.
Σε περίπτωση πυρηνικής απειλής, η κυκλοφορία θα σταματούσε και οι είσοδοι θα σφραγίζονταν με τέσσερις πόρτες πάχους 1,5 μέτρου, ικανές να αντέξουν έκρηξη σε απόσταση 800 μέτρων.
Ωστόσο, σε δοκιμή το 1987, διαπιστώθηκαν τεχνικές αδυναμίες. Μία από τις τέσσερις πόρτες δεν κατάφερε να κλείσει, ενώ κατασκευάστηκε μόνο ένα μικρό μέρος της υποδομής.
Αυτή η αποτυχία επιτάχυνε τη μείωση της χωρητικότητας του καταφυγίου και ενίσχυσε τις αμφιβολίες για την αποδοτικότητά του. Παρ’ όλα αυτά, το Sonnenberg παραμένει εντυπωσιακό ως αρχιτεκτονικό και ιστορικό έργο.
Η καθημερινή εμπειρία των πολιτών
Πολλοί κάτοικοι της Ελβετίας, όπως η συγγραφέας του άρθρου, ανακάλυψαν το καταφύγιο του κτιρίου τους μόλις μετά την εισβολή στην Ουκρανία.
Το υπόγειο του πολυκατοικίας στη Γενεύη φιλοξενεί σήμερα αποσκευές, εξοπλισμό σκι και άχρηστες ηλεκτρονικές συσκευές – αντικείμενα που δύσκολα θα βοηθούσαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Ωστόσο, οι περισσότεροι Ελβετοί γνωρίζουν ότι τα καταφύγια μπορούν να αδειάσουν και να προετοιμαστούν σε λίγες ώρες. Τα καταφύγια πρέπει, βάσει νόμου, να είναι έτοιμα σε λιγότερο από πέντε ημέρες.
Η ελβετική προνοητικότητα ως Ευρωπαϊκό πρότυπο
Ενώ άλλες χώρες κάνουν τώρα τα πρώτα βήματα για την αναβίωση της πολιτικής προστασίας, η Ελβετία αποδεικνύεται εκ νέου πρωτοπόρος. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρεασμένη από τα ελβετικά και σκανδιναβικά πρότυπα, έχει αρχίσει να ενθαρρύνει τους πολίτες να διατηρούν εφεδρικά αποθέματα για τουλάχιστον 72 ώρες.
Το ζήτημα δεν είναι πλέον «αν» αλλά «πότε» μια νέα κρίση μπορεί να πλήξει την ήπειρο. Η Ελβετία προσφέρει ένα μοντέλο πρόληψης, συνδυάζοντας την καθημερινή χρησιμότητα των υποδομών με τη δυνατότητα άμεσης προσαρμογής σε ακραίες συνθήκες.
Σε μία Ευρώπη σε κρίση
Η εμπειρία της Ελβετίας δείχνει ότι η πολιτική προστασία δεν είναι πολυτέλεια αλλά απαραίτητο στοιχείο της σύγχρονης ζωής.
Τα καταφύγια δεν είναι μόνο μνημεία του Ψυχρού Πολέμου, αλλά ζωντανές υποδομές, ενσωματωμένες στη ζωή των πολιτών.
Καθώς η Ευρώπη αντιμετωπίζει νέες γεωπολιτικές προκλήσεις, ίσως ήρθε η ώρα να αναλογιστούμε την ελβετική προσέγγιση – μια στρατηγική που συνδυάζει προνοητικότητα, τεχνογνωσία και ενεργή συμμετοχή των πολιτών.
