Του Ελισσαίου Βγενόπουλου, σκηνοθέτη-συγγραφέα
Ο Φιλοκτήτης είναι ένα έργο όχι μόνο για τον πόλεμο, αλλά και για την ανθρώπινη αγωνία, την ηθική σύγκρουση και τη λύτρωση. Το έργο εκτυλίσσεται στο βραχώδες, άγονο νησί της Λήμνου και ξεκινά χρόνια μετά την εγκατάλειψη του ήρωα Φιλοκτήτη από τους συμπατριώτες του Έλληνες. Δαγκωμένος από ένα ιερό φίδι και με μια πυώδη, δύσοσμη πληγή, τον έδιωξαν επειδή οι κραυγές του πόνου και η δυσοσμία από το πόδι του έκαναν τη ζωή στο ελληνικό στρατόπεδο αφόρητη. Τώρα πια μόνος του, επιβιώνει στην έρημη μοναξιά, τρέφεται μόνο από το μίσος του, την απελπισία και το τόξο του Ηρακλή, το θεϊκό του όπλο και μοναδικό του σύντροφο.
Αλλά η μοίρα δεν ξεχνά τον Φιλοκτήτη. Μια προφητεία έχει αποκαλύψει ότι η Τροία δεν θα πέσει αν δεν επιστρέψει αυτός και το τόξο του στον πόλεμο. Έτσι, οι Αχαιοί στέλνουν τον Νεοπτόλεμο, τον νεαρό και αδοκίμαστο γιο του Αχιλλέα, για να τον φέρει. Ωστόσο, υπάρχει μια παγίδα: Ο Φιλοκτήτης, εξοργισμένος με την προδοσία του, δεν θα ξαναμπεί ποτέ πρόθυμα στο στρατό που τον εγκατέλειψε.
Μπαίνει ο Οδυσσέας, ο αρχιτακτικιστής, που συνοδεύει τον Νεοπτόλεμο και τον προτρέπει να πει ψέματα στον τραυματισμένο ήρωα. Το σχέδιο: να κερδίσει την εμπιστοσύνη του, να κλέψει το τόξο και να επιστρέψει νικητής. Ο νεαρός άνδρας είναι διχασμένος, μεγαλωμένος με τις αξίες της τιμής και της ακεραιότητας, αντιμετωπίζει τώρα τη ζοφερή μηχανή του πολέμου, όπου η απάτη είναι όπλο. Παρ’ όλα αυτά, συμφωνεί, φορτωμένος από το καθήκον και τη βαριά κληρονομιά του πατέρα του.
Στη Λήμνο, ο Νεοπτόλεμος βρίσκει τον Φιλοκτήτη, ο πόνος του οποίου είναι συνεχής και η πικρία του έχει με τα χρόνια γίνει κομμάτι του εαυτού του. Ο νεαρός πολεμιστής, προσποιούμενος συμπάθεια και συντροφικότητα, λέει στον Φιλοκτήτη ότι και αυτός έχει αδικηθεί από τους Έλληνες. Ένας δεσμός δημιουργείται μεταξύ των δύο ανδρών, γνήσιος από την πλευρά του Φιλοκτήτη, όλο και πιο βασανισμένος από την πλευρά του Νεοπτόλεμου. Τελικά, το τόξο παραδίδεται σε μια στιγμή εμπιστοσύνης. Και τότε αποκαλύπτεται η προδοσία.
Αλλά εδώ είναι που ο Σοφοκλής διαστρεβλώνει το αναμενόμενο. Ο Νεοπτόλεμος, κυριευμένος από ενοχές και συγκινημένος από τον ωμό πόνο και την αξιοπρέπεια του Φιλοκτήτη, αρνείται να συνεχίσει το ψέμα. Επιστρέφει το τόξο και εξομολογείται τα πάντα, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αψηφήσει τον Οδυσσέα και να διακινδυνεύσει τη μοίρα της ίδιας της Τροίας. Η στιγμή είναι μια στιγμή εκπληκτικής ηθικής διαύγειας: ο νεαρός επιλέγει την τιμή αντί της νίκης, τη συμπόνια αντί της πονηριάς.
Το έργο είναι μια μεγάλη συνειδησιακή περιπέτεια του νεαρού πολέμαρχου, του Νεοπτόλεμου που διασταυρώνεται με τις σκληρές κι ευφάνταστες συνωμοσίες του Οδυσσέα για να αναδειχθεί η καθαρότητα και η εσωτερική διαύγεια του νέου άνδρα, αφού διασχίσει διαγώνια όλο το κυνικό σχέδιο του πραγματιστή και παμπόνηρου βασιλιά της Ιθάκης. Η οδύνη του γιού του Ποιάντα λυγίζουν τον νεαρό πολέμαρχο.
Ο Φιλοκτήτης, ωστόσο, παραμένει πικραμένος και προδομένος. Αρνείται να πάει στην Τροία, επιλέγοντας τον πόνο και την εξορία αντί να βοηθήσει αυτούς που τον αδίκησαν. Τότε, στις τελευταίες στιγμές του έργου, παρεμβαίνει το θείο. Ο Ηρακλής – τώρα πια θεός – εμφανίζεται από ψηλά και διατάζει τον Φιλοκτήτη να πάει στην Τροία. Όχι για τους Αχαιούς, αλλά για τη δόξα, τη θεραπεία και το θέλημα των θεών. Ο Φιλοκτήτης δέχεται απρόθυμα, και το έργο κλείνει με την εικόνα δύο τραυματισμένων ανδρών, ο ένας σωματικά, ο άλλος ηθικά, που βαδίζουν μαζί προς το πεπρωμένο.
Ο Φιλοκτήτης είναι έτσι ένας διαλογισμός για την απομόνωση, την προδοσία και το κόστος της τιμής σε έναν κόσμο που βασίζεται στο ψέμα. Στο διάστημα μεταξύ δύο πολέμων, ο Σοφοκλής πλάθει μια ανθρώπινη τραγωδία όπου το πραγματικό πεδίο μάχης είναι η ψυχή. Μέσα στο σκληρό, βραχώδες ψυχολογικό έδαφος της εγκατάλειψης και του ηθικού συμβιβασμού, η παράσταση απογυμνώνει το κείμενο στα ωμά βασικά του στοιχεία: απομόνωση, χειραγώγηση και τελικά λύτρωση.
Η παράσταση στρέφεται στον μινιμαλισμό, τόσο στη σκηνοθεσία όσο και στον τόνο, ανακαλώντας την ερημιά της Λήμνου μέσα από ένα άγονο, πέτρινο σκηνικό, απογυμνωμένο από περισπασμούς, ενισχύοντας το ηθικό και συναισθηματικό μαρτύριο των χαρακτήρων της. Το φως και ο ήχος χρησιμοποιούνται με φειδώ αλλά με χειρουργική ακρίβεια, υπογραμμίζοντας στιγμές έντασης και προδοσίας με σχεδόν χειρουργική ακρίβεια. Κάθε ηχώ, κάθε παύση, κάθε ουρλιαχτό της αγωνίας του Φιλοκτήτη γίνεται μέρος μιας ευρύτερης, ηχηρής κραυγής ενάντια στους μηχανισμούς του πολέμου και της πολιτικής.
Ο Γιώργος Κιμούλης, παλεύει να παρουσιάσει έναν Φιλοκτήτη που δεν είναι μόνο σωματικά βασανισμένος, αλλά και υπαρξιακά κενός από την προδοσία και τον χρόνο. Κάποιες φορές τα καταφέρνει κάποιες φορές παρασύρεται σε υπερβολές. Η φωνή του είναι κουρασμένη, οδοντωτή, ποτισμένη με πόνο που δεν είναι θεατρικός αλλά βιωμένος, σαν πληγή που έμαθε να μιλάει. Ο Κιμούλης αγωνίζεται να ενσαρκώσει το τραύμα της εγκατάλειψης. Η ερμηνεία του κάποιες φορές, τις καλύτερες, είναι εσωτερική, ακόμη και σε στιγμές οργής, τα μάτια του μοιάζουν στραμμένα προς τα μέσα, σαν να αναζητούν τα τελευταία κομμάτια ενός κατακερματισμένου εαυτού. Αυτός ο Φιλοκτήτης δεν είναι απλώς ένα θύμα, αλλά ένας άνθρωπος που αναγκάστηκε να κάνει τον πόνο ταυτότητά του. Και όταν τελικά αρχίζει να ξεπαγώνει, να σκέφτεται την εμπιστοσύνη, ο Κιμούλης αφήνει ανεπαίσθητες ρωγμές στην πανοπλία του. Ένα τρέμουλο στη φωνή, μια ακινησία που αντικαθιστά το συνηθισμένο του τίναγμα, να υποδηλώνουν τη δυνατότητα θεραπείας.
Απέναντί του, ο Δημήτρης Γκοτσόπουλος ως Νεοπτόλεμος φέρνει στη σκηνή την ημιτελή απεικόνιση της νεανικής ευγένειας που μπλέκεται σε ηθικά διλήμματα. Ο Γκοτσόπουλος, με την καθαρή του άρθρωση και την έντονη σωματική του παρουσία, αποτυπώνει το πάθος ενός νεαρού άνδρα που διχάζεται μεταξύ καθήκοντος και συνείδησης. Οι πρώτες σκηνές του, στις οποίες συνωμοτεί για να εξαπατήσει τον Φιλοκτήτη υπό τις εντολές του Οδυσσέα, παίζονται με υπολογισμένη αυτοσυγκράτηση. Καθώς όμως η συμπάθειά του για τον γέρο πολεμιστή αυξάνεται, ο Γκοτσόπουλος αφήνει τον χαρακτήρα του να ξετυλιχτεί πειστικά, μεταβαίνοντας από την ενοχή στην εξέγερση και τελικά σε μια σχεδόν ιερή πράξη λύτρωσης. Ο Νεοπτόλεμος του είναι λιγότερο ένα πιόνι και περισσότερο ένας καθρέφτης για τη δική του πάλη του κοινού με την αλήθεια, την πίστη και την ακεραιότητα.
Ο Θοδωρής Κατσαφάδος προσεγγίζει τον Οδυσσέα με προσοχή και προσπαθεί να ανασύρει την πραγματιστική σκληρότητα του ήρωα. Άλλοτε το καταφέρνει άλλοτε όχι. Ψυχρός και μονοκόμματος, ο Κατσαφάδος αντιστέκεται στον πειρασμό να εξανθρωπίσει υπερβολικά τον Οδυσσέα. Αντ’ αυτού, στηρίζεται στη στρατηγική, σχεδόν μακιαβελική διάνοια του χαρακτήρα, κάνοντας τη χειραγώγηση του Νεοπτόλεμου ακόμα πιο ανατριχιαστική. Είναι ένας άνθρωπος που έχει δικαιολογήσει τους σκοπούς του τόσο διεξοδικά που δεν αντιλαμβάνεται πλέον την ηθική σήψη πίσω από αυτούς. Ο Οδυσσέας του Κατσαφάδου δεν είναι ένας κακοποιός, αλλά ένας λειτουργός της εξουσίας, τρομακτικός ακριβώς επειδή πιστεύει ότι αυτό που κάνει είναι απαραίτητο.
Η παράσταση σέβεται το κείμενο του Σοφοκλή, αν και ο χορός είναι κάτι που δεν έχει επαρκώς δουλευτεί και δεν έχει ενσωματωθεί στο όλο εγχείρημα, ενώ παράλληλα μιλάει καθαρά για τα σύγχρονα θέματα, για την απανθρωποποίηση του πολέμου, για την προδοσία της νεολαίας από τις παλιές στρατηγικές και για το πώς η θεραπεία απαιτεί περισσότερο θάρρος από τον πόλεμο. Αυτός ο Φιλοκτήτης παραμένει όχι μόνο ως τραγωδία, αλλά και ως διαλογισμός για την ηθική αφύπνιση σε μια εποχή που ακόμη κουτσαίνει από τις πληγές της.
