Η Παναγιά της Πάτρας, είναι ανεβασμένη σε λόφο και η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων. Κάθε Δεκαπενταύγουστο η πόλη ανηφορίζει για να αισθανθεί τη θαλπωρή της, σχηματίζοντας ουρές που φτιάχνουν το δρόμο της αναμονής, μέχρι τη χάρη της.
Μια Μονή, μια ιστορία, απόλυτα ταυτισμένη με τη μεγάλη γιορτή του καλοκαιριού που δένει την παράδοση με την ελπίδα και την πίστη σε ένα θαύμα, αλλά και απόλυτα ταυτισμένη με την ιστορία της πόλης και των ανθρώπων της.
Η Μονή Γηροκομειού, μία από τις αρχαιότερες Μονές της Ελλάδας, ιδρύθηκε τον στα τέλη του 9ου με αρχές του 10ου αιώνα, τότε δηλαδή που εμφανίστηκε ο μοναχισμός στην κυρίως Ελλάδα. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι το όνομά της το οφείλει στο γεγονός ότι στο χώρο όπου ιδρύθηκε η Μονή, προϋπήρχε γηροκομείο που διέθετε και ναό, και άλλοι στο ότι, όταν οι μοναχοί ίδρυσαν το μοναστήρι, έκτισαν ταυτόχρονα και συντηρούσαν γηροκομείο, πράγμα σύνηθες για τα μοναστήρια της Βυζαντινής εποχής. Μία όμως παλιά παράδοση, συνδέει την ίδρυση και το όνομα της Μονής με τον Άγιο Αρτέμιο, τη μεταφορά του Ιερού Λειψάνου του Αγίου Ανδρέου στην Κωνσταντινούπολη και το υδραγωγείο της Πάτρας.
Στον τόπο που είναι κτισμένη η Μονή κατά την προχριστιανική εποχή υπήρχε ναός της θεάς Αρτέμιδος. Στον τοίχο της βόρειας πτέρυγας έξω από τα κελιά των μοναχών, υπάρχει εντοιχισμένο τμήμα από κιονόκρανο Ιωνικού ρυθμού.
Εξορία επί Φράγκων
Το 1204, έτος κατά το οποίο καταλήφθηκε η Πάτρα από τους Φράγκους, βρισκόταν σε μεγάλη ακμή, γι' αυτό και τα διάφορα ιεροπολεμικά τάγματα της Δύσης διαπληκτίσθηκαν για την κατάληψή της. Όταν οι πατέρες της Μονής εξαναγκάστηκαν από τους κατακτητές Φράγκους να επιλέξουν μεταξύ της υπακοής στον Πάπα της Ρώμης και της εξορίας, αυτοί προτίμησαν το δεύτερο.
Ο Κολοκοτρώνης και το θαύμα
Η Μονή πυρπολήθηκε από τους Τουρκαλβανούς την Μ. Παρασκευή του 1770) κατά τα Ορλωφικά και την Κυριακή των Βαΐων του 1821. Στην περίοδο της Εθνεγερσίας έγινε θέατρο πολλών μαχών. Κρίσιμη για την έκβαση του Αγώνα του 1821 ήταν η μάχη που κερδήθηκε στην περιοχή της Μονής (μάχη του Γηροκομείου), στις 2 Μαρτίου 1822, από τον Θ. Κολοκοτρώνη, που αποδόθηκε σε θαύμα της "Παναγίας της Γηροκομήτισσας".
Η μεταφορά στου Μπάλα
Το 1943 οι Μοναχοί εκδιώχθηκαν από τη Μονή και έφυγαν εξόριστοι για ένα χρόνο στο Παλιομονάστηρο (Μονή Αγίου Νικολάου Μπάλα), όπου μετέφεραν την Ιερά Εικόνα της "Γηροκομήτισσας" και τα Ιερά Λείψανα των Αγίων.
Το καθολικό της Μονής
Το πρώτο καθολικό της Μονής ήταν βυζαντινού ρυθμού με τρούλο και κίονες. Το 1806 κατέπεσε από σεισμό. Μαρμάρινο ανάγλυφο με σταυρούς που βρίσκεται εντοιχισμένο κοντά σ την κλίμακα της Ι. Μονής, είναι έργο του 9ου ή του 10ου αιώνα. Ο σημερινός ναός και τα κελιά κτίσθηκαν από το 1833 ως το 1836. Το θαυμάσιο μαρμάρινο τέμπλο κατασκευάσθηκε το 1852 από Τήνιο γλύπτη.
Η θαυματουργή εικόνα
Στο ναό φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της "Παναγίας της Γηροκομητίσσης", σε επιβλητικό μαρμάρινο θρόνο, καθώς και η αξιόλογης τέχνης εικόνα της Παναγίας, που φέρει την επιγραφή "Μήτηρ Θεού, η Αληθινή" (η μόνη διασωζομένη εικόνα με την ονομασία αυτή), η οποία είναι έργο του 14ου αιώνα, καθαρίστηκε και συντηρήθηκε επιμελώς από το Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών το 1988 - 1989.
Η Ι. Μονή λόγω του καταστρεπτικού σεισμού του 1993 υπέστη μεγάλες ζημιές. Ανακαινίστηκε κατά τα έτη 1995 - 1999. Πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο.
Οι αναμνήσεις του Στάθη Μαραβέλα
Άμεσα ταυτισμένο με τη Μονή του Γηροκομείου είναι και το εστιατόριο Μαραβέλας που βρίσκεται ακριβώς απέναντι. Μιλώντας στη Γιώτα Κοντογεωργοπούλου για το Λεύκωμά της «Ιστορίες Εστίασης στην Πάτρα του 20ου αιώνα, ο Στάθης Μαραβέλλας ανέσυρε από τη μνήμη του παλιές ιστορίες. «Το μαγαζί το άνοιξε ο πατέρας μου ο Γιώργος Μαραβέλας. Ήτανε εργολάβος, ήρθε να αναστηλώσει το μοναστήρι και αφού ολοκλήρωσε τη δουλειά του, του δώσανε αυτό το μαγαζί να το δουλέψει. Του το νοικιάσανε δηλαδή γιατί είναι της Μονής, όπως και όλα εδώ γύρω. Εδώ τότε ήτανε η εξοχή της Πάτρας. Έρχονταν με κάρα, όσοι είχαν τη δυνατότητα και πολλοί, οι περισσότεροι, με τα πόδια» περιγράφει. «Κυριακή πρωί έπρεπε να έχουμε κεφτέδες και ελιές τσακιστές, για τους πιστούς, τίποτα άλλο. Μετά την εκκλησία, το μαγαζί γέμιζε, δεν έπεφτε φύλλο»….
… «Όταν έγινε ο βομβαρδισμός ήρθανε από την Πάτρα και στήσανε αντίσκηνα εδώ γύρω. Θυμάμαι ήμουνα μικρός, πέντε χρονών, που ήρθανε οι Ιταλοί και μας βγάλανε έξω…Μένανε εδώ οι Ιταλοί, μαγειρεύανε, χρησιμοποιούσαν τους χώρους του εστιατορίου και ταΐζανε και το στρατό τους... Μετά μπήκανε οι Γερμανοί. Πάλι έξω εμείς … Ένα περιστατικό που έμεινε στην ιστορία, είναι που οι Ιταλοί κάλεσαν τον πατέρα μου μαζί με τον ηγούμενο της Μονής να τους δώσει ο μάγειρας μεζέ. Αφού το φάγανε του λέει του δικού μας ο Ιταλός «Τζόρτζιο, μπόνο, μπόνο;» Του κάνει ο πατέρας μου «ναι, μπόνο».
«Νιάου Νιάου», του λέει τότε ο Ιταλός. Δεν είχανε αφήσει γάτα για γάτα εδώ πάνω…
Άσε που είχε γεμίσει ο τόπος χειροβομβίδες… Μείνανε χρόνια και πολλές σκάσανε το 1983 με τη μεγάλη φωτιά στο Γηροκομειό.
Όταν ήμασταν παιδιά ήμασταν μαζεμένα πέντε έξι έξω από την εκκλησία και ένας εν ονόματι Καρύδας από δω από κάτω πιάνει στα χέρια του μια χειροβομβίδα. Δεν ξέραμε τον κίνδυνο. Του λέω “δώστη μου εμένα”. Όταν την πήρα, μου λέει τρομαγμένος ο μεγαλύτερος της παρέας, “μην την πετάξεις θα σκάσει είναι απασφαλισμένη”… Και την πετάω στα πέντε μέτρα από το φόβο μου. Έκανε μια τεράστια γούβα, αλλά δεν πείραξε κανέναν.
Τα 1943 οι καλόγεροι είχανε διωχτεί από το Γηροκομειό και φύγανε για το Παλιομονάστηρο, τη Μονή του Μπάλα. Πήρανε μαζί τους και την εικόνα της Παναγίας. Την ημέρα εκείνη που έσκασε η χειροβομβίδα, φέρνανε πίσω την εικόνα. Είχε φτάσει μέχρι τη σκοποβολή όταν ακούστηκε το μπαμ. Και είπανε όλοι ότι ήτανε θαύμα που σωθήκαμε»