Του Ελισσαίου Βγενόπουλου, σκηνοθέτη-συγγραφέα
Η δικαιοσύνη είναι το εύθραυστο σημείο ισορροπίας ανάμεσα στη μνήμη και την τιμωρία, στην εκδίκηση και τη συγχώρεση, στον άνθρωπο και το σύστημα που τον κρίνει.
Το «Ένα Απλό Ατύχημα», η νέα ταινία του Τζαφάρ Παναχί, ξεκινά μ’ ένα αυτοκίνητο που διασχίζει τη νύχτα της Τεχεράνης και έναν σκύλο που εμφανίζεται απροσδόκητα στον δρόμο. Το «ατύχημα» είναι η σπίθα. Όμως η πραγματική έκρηξη συμβαίνει αργότερα, μέσα σε ένα συνεργείο, όταν ο ιδιοκτήτης του, Βαχίντ, αναγνωρίζει στον πατέρα της οικογένειας τον ήχο από το ψεύτικο πόδι του βασανιστή του στη φυλακή. Από εκείνη τη στιγμή, η ιστορία μεταμορφώνεται σε μια μπεκετική αλληγορία για τη μνήμη, τη βία και το δικαίωμα στην αμφιβολία. Ο Τζαφάρ Παναχί, αναφέροντας νωρίς το «Περιμένοντας τον Γκοντό», αποκαλύπτει μια πολυεπίπεδη, θαρραλέα ταινία: εκδίκηση, μαύρη κωμωδία, πολιτικό θρίλερ, τραγωδία και καθαρή πράξη αντίστασης.
Η απαγωγή που ακολουθεί δεν είναι μόνο μια πράξη εκδίκησης αλλά και ένα τελετουργικό, μια ομάδα πρώην κρατουμένων συγκεντρώνεται για να αποφασίσει εάν ο άνδρας στο πίσω μέρος του λευκού βαν είναι πράγματι ο ένοχος. Εκείνος δεν μιλά σχεδόν ποτέ. Είναι κλεισμένος σε ένα κιβώτιο. Ωστόσο η σιωπή του γίνεται παντοδύναμη παρουσία. Το ταξίδι της ομάδας μέσα στην πόλη θυμίζει θεατρική πορεία σε ένα σύμπαν από περιορισμένους χώρους. Κάθε στάση τους, ένα νοσοκομείο, ένας αυτοκινητόδρομος, μια αποθήκη, λειτουργεί ως μικρογραφία ενός συστήματος καταστολής. Δεν υπάρχει έξοδος από την Τεχεράνη, γιατί το καθεστώς κατοικεί μέσα στους ανθρώπους.
Η αφήγηση παραμένει απλή, σχεδόν γυμνή. Όμως πίσω από αυτήν την επιφάνεια χτυπάει ένας μηχανισμός υψηλής ακρίβειας. Ο Παναχί χρησιμοποιεί περιορισμένα μέσα για να μιλήσει για την ανελευθερία, ένα κινηματογραφικό στυλ που καλλιεργεί από το Taxi και το This Is Not a Film. Στο «Απλό Ατύχημα» το βαν λειτουργεί σαν κινητή σκηνή θεάτρου του παραλόγου, ένας τόπος εγκλεισμού και συγχρόνως καθρέφτης της κοινωνίας. Οι ήρωες είναι εγκλωβισμένοι σε έναν φυσικό χώρο αλλά ακόμη περισσότερο σε μια ηθική εξίσωση που δεν έχει λύση.
Το δίλημμα είναι σαφές, δικαιοσύνη ή εκδίκηση. Οι μνήμες είναι θολές, τα πρόσωπα αλλοιωμένα από τον χρόνο και τον τρόμο. Κανείς δεν είναι απολύτως βέβαιος. Η ταυτοποίηση στηρίζεται σε έναν ήχο, μια μυρωδιά, ένα ίχνος. Ο Παναχί, αντί να προτείνει μια απάντηση, κλιμακώνει την αβεβαιότητα, μετατρέποντας την ταινία σε ένα μεταφυσικό θρίλερ χωρίς λύτρωση. Η δίκη συμβαίνει μέσα στο μυαλό των πρωταγωνιστών και του θεατή. Κάθε παύση, κάθε σιωπή, λειτουργεί σαν απόηχος των θαλάμων βασανιστηρίων.
Η κριτική του ιρανικού καθεστώτος είναι άμεση. Οι χαρακτήρες βρίσκονται αντιμέτωποι όχι μόνο με το παρελθόν τους αλλά και με την καθημερινή πραγματικότητα μιας διεφθαρμένης γραφειοκρατίας. Στο νοσοκομείο, μια απλή ιατρική πράξη μετατρέπεται σε εφιάλτη εξουσίας. Στον δρόμο, η αστυνομία λειτουργεί σαν απρόσωπη μηχανή ελέγχου. Οι μικρές φυλακές της διαδρομής αντανακλούν τη μεγάλη φυλακή της χώρας.
Η ταινία, συμπαραγωγή Ιράν–Γαλλίας–Λουξεμβούργου, γυρίστηκε χωρίς κρατική άδεια, παραβιάζοντας κατάφωρα τους νόμους της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Οι γυναίκες εμφανίζονται χωρίς χιτζάμπ, πράξη απαγορευμένη. Ο ίδιος ο Παναχί, ύστερα από χρόνια σιωπής και απαγορεύσεων, ταξίδεψε τελικά στη Φεστιβάλ Καννών και παρέλαβε από τη Ζιλιέτ Μπινός τον Χρυσός Φοίνικας του 78ου φεστιβάλ. Η στιγμή είχε βαρύτητα πολιτική και καλλιτεχνική. Ήταν μια σπάνια δημόσια πράξη αντίστασης.
Ο Παναχί δεν ζητά την άμετρη συγκίνηση. Επιβάλλει στο κοινό να σκεφτεί. Το φιλμ είναι κοφτερό, λιτό, ψυχρό σαν νυστέρι. Ένα πυκνό πολιτικό θρίλερ στο οποίο οι ήρωες δεν εξιλεώνονται. Δεν υπάρχει ούτε κάθαρση ούτε σαφής τιμωρία. Μόνο η αμφιβολία στέκει στο κέντρο της ιστορίας, σαν το πραγματικό της θέμα. Όπως στα έργα του Μπέκετ, η δράση εξελίσσεται μέσα από την ακινησία και το παράλογο. Η πολιτική γίνεται υπαρξιακή και η Ιστορία προσωπική.
Στο ξεφλούδισμα του, το «Απλό Ατύχημα» δεν είναι απλώς ένα φιλμ για την εκδίκηση. Είναι ένα σκοτεινό, αυστηρό δοκίμιο πάνω στη μνήμη και τη δυνατότητα της δικαιοσύνης μέσα σε μια κοινωνία που έχει μάθει να ζει με το ψέμα. Ένα έργο κινηματογραφικά λιτό αλλά πολιτικά εκρηκτικό, όπου η σιωπή λέει περισσότερα από κάθε κραυγή και μας θυμίζει ότι η εκδίκηση είναι καθυστερημένος κεραυνός. Δεν γιατρεύει, απλώς αντανακλά τον πόνο. Θολώνει το μέτρο, μετατρέπει το δίκιο σε φαύλο κύκλο και δεν αφήνει τίποτα ακέραιο.
