Άρθρο – Παξινός Θεόδωρος
Η 10η Οκτωβρίου, η Παγκόσμια Ημέρα για την Ψυχική υγεία, υπενθυμίζει, κάθε χρόνο, πως η ψυχική υγεία δεν είναι προνόμιο, αλλά δικαίωμα. Για το 2025, η κεντρική θεματική που έχει επιλεγεί από τον World Federation of Mental Health, είναι «Πρόσβαση σε Υπηρεσίες -Ψυχική Υγεία σε Καταστροφές και Έκτακτες Ανάγκες» (Access to services -Mental health in catastrophes and emergencies), αναδεικνύοντας μια φαινομενικά αυτονόητη, αλλά παράλληλα, μεγάλη αλήθεια: η ψυχική φροντίδα είναι περισσότερο από ποτέ ζήτημα επιβίωσης.
Η φετινή θεματική μοιάζει, ωστόσο, να εκφέρεται μέσα σε έναν κόσμο που «καταρρέει και προσπαθεί να πείσει τον εαυτό του ότι θεραπεύεται». Σε μια παγκόσμια κοινότητα που αναγνωρίζει τη σημαντικότητα να ανταποκριθεί στην ανάγκη -και για υπηρεσίες ψυχικής υγείας (access to services) -αλλά δεν δεσμεύεται για πρωτοβουλίες και πράξεις. Σε μια πραγματικότητα, που ονοματίζει την ανάγκη, αλλά η ίδια η πρόσβαση, ακόμα, εμπεριέχει το κενό σημείο της υπόσχεσης.
Και όλα αυτά, ενώ ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται με χιλιάδες νεκρούς και εκτοπισμένους (United Nations, 2024). Σύμφωνα με την UNICEF (2024), περισσότερα από 4 εκατομμύρια παιδιά χρειάζονται άμεση ψυχοκοινωνική υποστήριξη, ενώ το 57% των γονέων αναφέρει ότι τα παιδιά τους παρουσιάζουν συμπτώματα άγχους, φόβου και ευερεθιστότητας.
Η Γάζα έχει μετατραπεί σε μνημείο πόνου, με εκατομμύρια παιδιά χωρίς σπίτι, φροντίδα ή ελπίδα. Οι εκτιμήσεις του 2024, καταγράφουν ότι σχεδόν το 80% των παιδιών εμφανίζουν σημεία ψυχοτραυματικής διαταραχής -ένα νούμερο που δύσκολα χωρά σε ψυχιατρικό στατιστικό, αφού μεταφράζεται σε μια γενιά που μεγάλωσε χωρίς εμπειρία ειρήνης.
Την ίδια στιγμή, πυρκαγιές, πλημμύρες και σεισμοί πλήττουν περιοχές της Ελλάδας, αφήνοντας πίσω τους ανθρώπους σε κατάσταση σοκ, με τραύματα που δεν φαίνονται αλλά επιμένουν -σιωπηλά, χρόνια, υπόγεια. Οι οικονομικές κρίσεις, οι πυρκαγιές του 2023 και οι πλημμύρες της Θεσσαλίας, η Μάνδρα, το Μάτι, τα Τέμπη, δημιούργησαν κύματα συλλογικού τραύματος, με αυξημένες αναφορές άγχους, αϋπνίας, κρίσεων πανικού και καταθλιπτικών επεισοδίων σε πληγείσες περιοχές (Υπουργείο Υγείας, 2024).
Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό, εύλογα προκύπτει το ερώτημα πως να μιλήσει κανείς για ψυχική υγεία, όταν η ίδια η πραγματικότητα παράγει ψυχική ασθένεια ως κανονικότητα; Και είναι αλήθεια ότι πλέον την ψυχική νόσο δεν την εντοπίζουμε στο περιθώριο αλλά στην καρδιά της κανονικότητας. Παράλληλα, αναζητούμε τη νοηματοδότηση της ψυχικής υγείας στο συλλογικό υπόστρωμα για να διακρίνουμε εκείνο το «υγιές» υποκείμενο που δύναται, αφού εξαντληθεί από τις κοινωνικές απαιτήσεις, εκ νέου να ισορροπήσει, όχι ως επιλογή ή επιθυμία αλλά ως ένα νέο αίτημα του Άλλου.
Η ψυχική υγεία ως καθρέφτης της εποχής: Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO, 2023) εκτιμά ότι περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν με κάποια ψυχική διαταραχή· η κατάθλιψη αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες αναπηρίας παγκοσμίως, ενώ πάνω από το 75% των ανθρώπων με ψυχικές νόσους στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος δεν λαμβάνουν θεραπεία (WHO, 2023). Το 2024, οι αυτοκτονίες ξεπέρασαν τις 703.000 παγκοσμίως (WHO Mental Health Atlas, 2024).
Περίπου, ένα στα οκτώ άτομα διεθνώς ζει με μια διαταραχή άγχους ή κατάθλιψης (WHO, 2023). Οι ψυχικές διαταραχές αποτελούν το 15% του συνολικού παγκόσμιου φορτίου ασθενειών, ενώ σχεδόν το 50% αυτών των περιστατικών ξεκινά πριν από την ηλικία των 14 ετών (WHO, 2023· UNICEF, 2024). Οι πιο ευάλωτοι πληθυσμοί -παιδιά, πρόσφυγες, γυναίκες, φτωχοί, χρονίως άρρωστοι- φέρουν το μεγαλύτερο βάρος.
Τα ελληνικά δεδομένα: ανάμεσα στην ανάγκη και το κενό. Σύμφωνα με τις εθνικές επιδημιολογικές μελέτες (ΕΠΙΨΥ, 2023· OECD, 2023), το 22% των Ελλήνων ενηλίκων παρουσιάζει συμπτώματα ψυχολογικής δυσφορίας, ενώ περίπου το 12% εμφανίζει διαγνωσμένα συμπτώματα άγχους ή κατάθλιψης. Τα στοιχεία του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών «Κλίμακα» δείχνουν αύξηση των αυτοκτονιών κατά 4% το 2024, με τις υψηλότερες τιμές σε Αττική και Κρήτη.
Η εικόνα στους εφήβους και στα παιδιά είναι ακόμη πιο ανησυχητική: οι έρευνες του ΕΠΙΨΥ (2023) σε μαθητές γυμνασίου και λυκείου κατέγραψαν ότι το 16,3% των εφήβων αναφέρει συμπτώματα καταθλιπτικής διάθεσης, το 14,8% έχει σκεφτεί να αυτοτραυματιστεί, ενώ το 11,2% δηλώνει ότι έχει προβεί σε κάποιας μορφής αυτοτραυματική συμπεριφορά. Τα κορίτσια υπερτερούν σημαντικά σε δείκτες άγχους και κατάθλιψης, ενώ τα αγόρια εμφανίζουν υψηλότερη εξωστρεφή επιθετικότητα (ΕΠΙΨΥ, 2023). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO, 2024) κατατάσσει την Ελλάδα μεταξύ των χωρών με υψηλά ποσοστά ψυχικής δυσφορίας σε σχέση με τον πληθυσμό. Η Ελληνική Εταιρεία Παιδοψυχιατρικής (2023) καταγράφει αύξηση 30% στις παραπομπές για διαταραχές συμπεριφοράς, συναισθήματος και αυτοτραυματισμού σε εφήβους.
Η Ψυχοκοινωνική Ασθένεια: Αυτοί οι αριθμοί και τα στατιστικά δεδομένα είναι κάτι παραπάνω από δείκτες. Αποτελούν αντανακλάσεις σημαδιών και συμπτωμάτων ενός πολιτισμού που χάνει τη συμβολική του συνοχή και σε αυτό το πρίσμα η αύξηση των ψυχικών ασθενειών δεν εκφράζει μόνο την ατομική ψυχοπαθολογία, αλλά μια συλλογική απορρύθμιση. Ο παγκόσμιος «Νόμος του Υπερεγώ» -το πρόσταγμα για διαρκή απόδοση, θετικότητα, επιτυχία- λειτουργεί ως μηχανισμός ενοχής: το υποκείμενο καλείται να αντέξει τα πάντα, να είναι παραγωγικό ακόμη και μέσα στην καταστροφή ακόμα και σε μια διαρκή κατάσταση υπαρξιακής ανασφάλειας. Καλείται δηλαδή, να ακολουθήσει την μεταμοντέρνα πρακτική ψυχικής ανθεκτικότητας, κοίτα χωρίς να αγγίζεις και ταυτόχρονα προχώρα σαν να μη συνέβη τίποτα. Αυτό το παραισθητικό βίωμα δεν εξασφαλίζει την προστασία και την ψυχική υγεία της κοινωνίας. Το αποτύπωμα του τραύματος εγγράφεται και το υποκείμενο δεν επιβιώνει επειδή εκπαιδεύτηκε να απωθεί τα τραυματικά του βιώματα. Όπως θα έλεγε ο Freud (1920), εκεί όπου το τραύμα δεν πενθείται, επανέρχεται με τη μορφή επανάληψης. Σε αυτό το πλαίσιο, συνολικά η κοινωνία χρειάζεται να εξασφαλίσει όχι μόνο πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αλλά να επεξεργαστεί εκ νέου την έννοια της φροντίδας και τη σχέση με τα μέλη της. Η κοινωνία χρειάζεται να μετουσιωθεί από φορέα απαιτήσεων σε φορέα νοήματος για τα υποκείμενα της, σε φορέα που προλαμβάνει τις καταστροφικές καταστάσεις όχι σε φορέα που υπόσχεται την αμφίβολη διαχείριση των συνεπειών. Η κοινωνία μπορεί να θεραπευτεί όταν επιτρέψει στα υποκείμενα της να μιλήσουν, όταν η αδιαφορία της σιωπής γίνει λέξεις, όταν οι λέξεις αποκτήσουν ακρόαση. Όταν η υπόσχεση γίνει πράξη, όταν η πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας συνδεθεί και με την δυνατότητα για θεραπεία. Όταν αφήσουμε το ψυχικό σύμπτωμα να μιλήσει χωρίς τη λογοκρισία μιας νέας κανονικότητας.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
OECD (2024). Mental Health and Wellbeing Report 2024.
Save the Children (2022). Invisible Wounds: Mental Health in Conflict-Affected Children.
UNICEF (2024). Children of Ukraine: Annual Report.
WHO (2023). World Mental Health Report: Transforming Mental Health for All. Geneva: World Health Organization.
WHO (2024). Mental Health Data Portal. Geneva: World Health Organization.
Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (2023). Ετήσια Έκθεση για την Ψυχική Υγεία στην Ελλάδα. Αθήνα.
Ελληνική Εταιρεία Παιδοψυχιατρικής (2023). Δείκτες Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων στην Ελλάδα. Αθήνα.
